KUMANLARIN KÖKENİ - MACARİSTANDAKİ KUMANLARIN ERKEN TARİHİ

http://yunus.hacettepe.edu.tr/~eminey/ceviriler/yilmazcev4.pdf dosyasının html sürümüdür.
G o o g l e taradığı belgelerin otomatik olarak html sürümlerini oluşturur.

Page 1

Kumanların Kökeni

*

Macaristan’daki Kumanların

**

Erken Tarihi

Árpád BERTA

Kumanlar diğer halklardan daha şanslı değiller: Erken tarihleri hakkında çok az kesin

şey söyleyebiliriz. Bunun nedenini Kuman tarihi araştırmacılarının ilgisizliklerinde veya

iyi hazırlanmamışlıklarında arayamayız. P. V. Golubovskiy, J. Marquart, W. Barthold, S.

G. Klyaştornıy, I. Gyárfás, kont G. Kuun, Gy. Németh, K. Czeglédy, Gy. Györffy gibi

değerli oryantalistler, tarihçiler ve dilciler, geçmişte birkaç kez Kumanların erken tarihinin

betimlenmesi konusunda girişimlerde bulundular. Pek çok diğer halkın erken tarihlerinin –

çok şanslı olmayan bir terimle ana tarihlerinin– karanlıkta kalmış parçaları olduğu gibi,

Kumanların durumunda da eksik tarihi kaynaklar sorumludurlar. Yararlanabileceğimiz

kaynaklar sadece mozaik olarak eksik değil, çoğunlukla da çift anlamlıdırlar ve bundan

ötürü çeşitli açıklamalara olanak veriyorlar. Torunları –daha küçük halk topluluklarını

içlerinde eriterek– 11. yy. boyunca bugünkü Güney Rusya ovalarında görünen Kuman

topluluğunun, büyük yolculuklarına ne zaman ve nereden başladıkları konusunda, pek çok

girişime rağmen bugüne kadar kanıtlanabilir bir varsayım doğmamış olmasının nedeni

budur.

Kumanların ana yurdunu, daha önceki yerleşim bölgelerini belirlemeye yönelik

girişimler arasında, literatürde en güçlü olan görüş, Kumanların ana yurdunu Orta Asya’da

bulmak isteyen görüştür. Bu, çalışma hipotezi olarak kullanışlı, fakat hiçbir zaman kesin

olmayan görüşe göre Kumanların ana yurdunun bugünkü Çin topraklarında, Huang-ho

(Sarı Irmak) ırmağının büyük dirseğinde olması mümkündür. Buradan, Moğolca konuşan

Kıtayların –önemli bir Orta Asya halkı– yayılmaları nedeniyle batıya doğru hareket ettiler.

Bu görüşe göre, Orta Asya’da, 10. yy. içinde Kuman etnogenezinin birinci dönemi

sona erdi. Bu dönem içinde Kumanlar, Sarı Uygurları kendi içlerinde erittiler ve Çungarya

kapısı üzerinden Oğuzlar ve Karlukların bölgesine giderken beraberlerinde götürdüler.

* Halasi Téka 18, Adatok Kiskunhalas történetéhez, Szerkesztette: Szakál Aurél,

Kiskunhalas 1996: 11-20 (Dipnotlar çevirene aittir).

** Macarcada Kumanlar için Kun adı kullanılıyor.

Emine Yılmaz, “Kumanların Kökeni” (Çeviri), Bir, Türk Dünyası İncelemeleri 9-10, Prof. Dr. Kemal Eraslan

Armağanı, İstanbul 1998: 133-142 (Árpád Berta, “A kunok eredete”, Halasi Téka 18, Adatok Kiskunhalas

történetéhez, Szerkesztette: Szakál Aurél, Kiskunhalas 1996: 11-20).

---

Page 2

Oğuzları da önlerinde sürükleyerek Volga’nın doğu kıyılarına ulaştıkları bu batıya

yönelik göç hareketi buradan başlıyor. Uzun ömürlü olmayan kun-sārı konfedarasyonu

burada biçimlenmiştir.

Bu varsayımsal kun-sārı konfedarasyonuna ilişkin iki kanıtı öne sürüyorlar:

1. Kumanların adının yaygın açıklamasını;

2. 12. yy. Arap doğa bilimcilerinden Marwazi’nin şārı, onu özetleyen Aufi’nin ise

sārı adında, belki Kumanlarla birleştirilebilecek bir halktan söz edişini. W.

Barthold bilimsel çalışmalarında Orta Çağ bilim adamlarının bilgilerini

benimsedi ve görüşlerini başkaları da kabul ettiler.

Konfederasyonun adının her iki öğesinin de Türkçe ile açıklanabilir olması ve her

iki öğenin de “solgun, açık” anlamlarına gelmesi, ilk bakışta kun-sārı konfederasyonunun

varlığını destekler görünüyor. İyice incelendikten sonra ise her iki ad öğesinin geleneksel

“solgun, açık” açıklamasının başka güçlüklere neden olduğu görülüyor.

Önce kun (Kuman) adının yaygın açıklamasına bakalım. Farklı dillerdeki kaynaklar

Kumanları Kun, Kuman, Polovec [Polovets], Plowci [Plowtsi], Falben, Xartes [Xarteş]

adlarıyla gösteriyorlar. Ad açıklaması bütün bu isimlerin Türkçe bir kub (“açık, solgun”)

renk adına geri götürülebileceğini ve bu Türkçe kökenli adın çevirilerinin aynı anlama

geldiğini gösteriyor (Rusya Polovec [Polovets], Polca Plowci [Plowtsi], Çekçe Plavci

[Plavtsi], Alman yıllıklarında yaşayan Falben, Falwen ve Falawen, Latince Valvi, Falones

ve Ermenice Xartes [Xarteş] aynı anlamdadır). Türkçe köken açıklamasının çok zayıf

temeller üzerinde durduğu dikkati çekiyor. Sesbilgisi ve biçimbilgisi güçlüklerinin yanında

anlambilgisi güçlükleri de vardır. “açık, solgun” anlamlı halk adı sadece yabancılardan

kaynaklanan tipik bir takma addır. Hiçbir halk kendine takma ad vermediğinden ve kendini

adlandırmak için takma adını kullanmadığından, bunun gerçek bir ad olduğunu çok zor

kabul edebiliriz.

İkinci bir ad öğesi ile ilgili olarak da benzer sorunlar vardır. sārı gerçekten de

Türkçede “sarı, açık” anlamlarına gelir, fakat sārı sözcüğünün daha eski biçimi sārıġ idi ve

sārı ses yapısına sahip bir eski biçim imkansız değilse de başka kanıtlar gerektirir.

kun-sārı’nın kimliğinin saptanması sorununu ve kun-sārı konfederasyonu

varsayımını şimdilik açık bilimsel hipotezler arasında gösterebiliriz.

Kun, Kuman halk adının daha az riskli olmayan bir başka açıklaması da biliniyor. Bu

görüş, aralarında, Türk ve Türkmen kelimeleri arasındaki gibi bir ilişki bulunan kun ve

onun –man ekli biçiminin eski bir “insan” anlamlı kelimeye geri götürülebileceği

---

Page 3

düşüncesinden hareket ediyor. Buna göre kun halk adı anlam açısından pek çok kişi

tarafından eski Türkçe kun kelimesinin bir türevi olan hun adı ile birleştiriliyor. Gy.

Németh tarafından da uzun süre benimsenmiş olan bu görüş, kun kelimesinin öbür

etimolojisi gibi yeni güçlükler getirdi. Kumanların kumān adını aslında başlıca Rus ve

Bizans kaynakları kullanıyor, fakat Macaristan’daki Latin kaynaklarında onlarla cumani

[kumani] adıyla karşılaşıyoruz. (Aralarındaki büyük biçimsel benzerliğe rağmen

Kumanların kumān adının, bugüne dek Sibirya’daki Oyrot Türklerinin bir boyu tarafından

taşınmış olan kumāndı adı ile bir ilgisi olamayacağını sadece parantez içinde işaret

ediyorum).

Kuman’ların –tarihi kaynaklarda pek de seyrek görünmeyen– bir adları daha vardır:

Kıpçak. Bu ad tarihsel süreç içinde pek çok halk tarafından kullanılmış olan ortak bir addır.

Bu yüzden sürekli olarak belli kaynaklardaki Kıpçak adının gerçekten Kumanlarla mı ilgili

olduğu konusunda başa çıkılamaz bir güçlükle karşılaşılıyor. Kıpçak adı politik ve (siyasal)

güçle ilgili nedenler yüzünden Kumanlara verildi. Kumanlar da bir dönem, 12. yüzyılın

başında Türk ve Türkleşmiş Moğol kökenli kavimlerin katılımı ile Ural bölgesinde

biçimlenmiş olan büyük Kıpçak konfederasyonuna dahildiler. Kıpçak adının kökeni sorunu

çözümlenememiş olmakla birlikte (ne kovukta oturan, ne de öfkeli anlamlarını

onaylayabiliriz), bugüne kadar Türk dilbilim literatüründe Türk dillerinin bir grubunu

adlandırmak için kullanıldı. Belirleyici dilsel özellikleri açısından Kumanların eski

dillerine çok yakın olan Türk dilleri, Kıpçak grubuna dahildirler. Kazakça, Tatarca,

Kırgızca, Karaimce, Kumukça, Nogayca ve Karakalpakça nispeten daha iyi bilinenlerdir.

Şimdi Kumanların tarihine geri dönelim. Kumanları da kendilerine katan Kıpçak

konfederasyonu 10. yüzyıl boyunca Doğu Avrupa ovasında güçlenmişti. Bu konfederasyon

başka halk öğeleriyle ve en önemlisi de Kumanlarla dil açısından ilişkili olan Türk

topluluklarıyla genişledi. Bunların tümünün kimler olduğunu bilmiyoruz. Kanglılar ve

Kimekler konfederasyonunun nispeten daha ünlüleriydiler.

11. yüzyıl ortalarında Kumanlar giderek güçlendiler ve yayılmaya başladılar.

Yayılmaları sırasında, yine bir Türk dilini, fakat başka bir Türk dili grubuna dahil olan bir

Türk dilini konuşan Oğuzları (ūz) Volga’dan doğuya doğru uzanan bölgeden ittiler ve

işgalleriyle Rus prensliklerini gittikçe daha fazla rahatsız ettiler. Göçebe savaş tekniğinin

tüm tipik özelliklerini onlarda görmek mümkündür. Çok fazla akın yaptılar, ufak tefek

çetelerde savaştılar ve çok seyrek olarak büyük, belirli bir savaşa katıldılar. Fakat

savaştıklarında da genellikle yenmiş olarak geri dönüyorlardı. Üç Rus prensliğinin

---

Page 4

birleşmiş güçlerini yendikleri 1068 Çernigov1 savaşı onların büyük başarıları ile

sonuçlandı. Adım adım Volga’nın batı kıyısına yayıldılar ve Volga ile Dnyeper arasındaki

bölgeyi yavaşça ele geçirdiler. 1070’li yıllarda artık egemenliklerini aşağı Tuna’ya kadar

yaymışlardı ve Peçenek ve Bizanslılarla savaşıyorlardı.

11. yüzyıl sonunda Macaristan için tehlikeli olmaya başlıyorlar. Kral László

2, başarılı

akınlarından dönen Kumanları yeniyor fakat Kumanlar birkaç yıl sonra bu hakaretin öcünü

alıyorlar. Rusların yardımcı güçleri olarak savaşıyor ve Kálmán’ın3 zırhlı ordusunu

yeniyorlar.

12. yüzyılda Boğdan4

ve Eflak

5 da egemenlikleri altına giriyor. Deşti Kıpçak olarak

adlandırılan Doğu Avrupa ovasının etnik görünüşü Moğollar zamanında yeniden

biçimleniyor. Bir boylarının adı nedeniyle Tatarlar olarak da adlandırılan ve büyük bir

güçle Doğu Avrupa’yı ele geçirmek için harekete geçen Moğollar, Kumanlarla iki kez

çarpıştılar. 1223’te Moğollar birleşmiş Kuman-Rus ordusunu önemli bir yenilgiye

uğrattılar. Bundan sonra Moğollar, zaferlerinin sağladığı olanaklardan yararlanamayarak iç

siyasi nedenler yüzünden Orta Asya’ya geri döndüler. Böylece Kumanlar Volga’dan

doğuya doğru uzanan bölgeyi kaybettiler (Cengiz’in büyük oğlu Cuçi bu bölgeyi

egemenliği altına aldı) fakat Kıpçak bozkırlarının büyük bir bölümü üzerindeki

egemenlikleri yine de on yıldan fazla sürdü.

Daha sonraki Moğol saldırısı 1237’de gerçekleşti. Moğollar bir dizi Rus şehrini işgal

ettiler ve sonra Kıpçak bozkırını ele geçirmek için ilerlediler. 1238’de Macar kaynaklarının

sık sık Kötöny [Köteń] adıyla andıkları Kuman hakanı Köten, yeni bir yenilgiden sonra

önemli miktarda bir Kuman grubuyla birlikte Eflak6 boyunca geri döndü ve IV. Béla’dan7

Macaristan’a sığınma isteğinde bulundu.

1 Kiev’in kuzeydoğusunda bir şehir adı. bkz. B. A. Rıbakov, Istoriya SSSR, 1983: 64, 87.

2 Aziz László, 1077-1095 yılları arasında hüküm sürmüş bulunan Macar kralı [F.

Eckhart, Macaristan Tarihi, Çev. İ. Kafesoğlu, TTK yay., X. Seri, no. 3, Ankara 1949].

3 1095-1116 yılları arasında hüküm sürmüş bulunan Macar kralı [F. Eckhart,

Macaristan Tarihi, Çev. İ. Kafesoğlu, TTK yay., X. Seri, no. 3, Ankara 1949].

4 Moldova.

5

Romanya’nın Karpatlar ve Tuna arasındaki bölümü (İng. Wallachia, Mac.

Havasalföld).

6 bkz. dipnot 7.

7 1235-1270 yılları arasında hüküm sürmüş bulunan Macar kralı [F. Eckhart,

Macaristan Tarihi, Çev. İ. Kafesoğlu, TTK yay., X. Seri, no. 3, Ankara 1949].

---

Page 5

Bu, 1239’da gerçekleşti. Köten 40 bin çadırlık –40 bin ailelik– halkıyla yeni

ülkesinde göründü. Köten’in hareketi tümüyle mantıklı, başka seçeneği bulunmayan bir

davranıştı. Bu, kaçmanın tek yoluydu.

IV. Béla, Kumanları dağınık bir biçimde yerleştirdi. Kuman prenslik ailesini Pest

[Peşt] bölgesine, saraya yakın bir yere, diğerlerini ise ülkenin ortalarına fakat birbirlerine

yakın olmayan yerlere yerleştirdi.

Köten’in halkının yerleştirilmesi hiç de sorunsuz olmadı. Onları yeni ülkelerinde

kuşkuyla karşıladılar. Göçebeliğe ve şiddet içeren yaşam tarzına alışkın olan Kumanlar,

yerleşik yaşam tarzına alışkın olan Macar insanına güçlükle uyum sağladılar. Onların ekili

alanlarına zarar verdiler. Moğol casusları oldukları ve öncü olarak Moğol akınlarını

hazırladıkları konusunda yaygınlaşan haberler kendilerine karşı duyulan güvensizliği daha

da artırdı. Akın yapan Moğol öncülerinden Macarlara esir düşen askerler arasında

Kumanların sayısının hiç de az olmaması bütün bu yanlış haberleri besledi. 1241’de Köten

karşısında ayaklanmış olan kalabalık bir (Macar) grup Kuman hakanını öldürdü. Bunun

üzerine Kumanlar ülkeden ayrıldılar ve Balkanlarda, Aşağı Tuna bölgesinde yerleştiler. IV.

Béla Moğol baskınından sonra onları geri çağırdı (Moğollar, askeri başarılar elde

etmelerine rağmen, büyük hakanları Öğedey’in ölümü nedeniyle ülkeden ayrıldılar).

Büyük sayılara ulaşan Kumanları Tuna-Tisza [Tisa] ırmakları arasında, Kőrös

[Kȫröş], Maros [Maroş] ve Temes [Temeş]8

boyunca yerleştirdiler. Özel bölgelerinde

özgür göçebe yaşamlarını sürdürdüler, eski alışkanlıklarını, giyim biçimlerini korudular.

Ayrıca keçe çadırlarında da yaşayabildiler. Hıristiyanlaşacaklarını da beklemeleri

gerekiyordu ancak bu çok zor gerçekleşti ve Kumanlar eski inançlarını da korumakta ısrar

ettiler.

Kumanların Macaristan’daki tarihlerinin araştırılması konusunda daha fazla

ilerlemeden önce bir parça Kıpçak bozkırına, bugünkü Güney Rusya bölgesine geri

dönelim ve oradaki yaşama, Kumanlarla –en azından dil açısından– ilişkili halklara ve

hepsinden önce bölgenin dilsel koşullarına, Kumanlarla ilgili dillere bir göz atalım.

Kumanlar ve Kıpçaklar 11. yüzyılda ellerine geçirdikleri Güney Rusya ovalarında

daha sonra da yaşamaya devam ettiler. Çünkü onların hepsi değil, ancak bir bölümü

Köten’in Kuman prensliği yönetimi altında Macaristan’a göç etmişti. Burada kalmış olan

grupların tarihi, doğal olarak Macaristan’a göç etmiş olan Kumanların tarihi ile sıkı sıkıya

ilgilidir.

8

Kőrös [Kȫröş], Maros [Maroş] ve Temes [Temeş], Güney Macaristan’da üç ırmak

adı.

---

Page 6

Kıpçak bozkırında kalmış olan Kıpçak topluluğunun önemli bir bölümü kendilerini

fetheden Moğolların isteklerine boyun eğdiler ve Moğol egemenliğini kabul ettiler.

Kendilerine egemen olan Moğollar sayıca daha az idiler ve Kuman-Kıpçak topluluğu

onları asimile etti. 14. yüzyılın. sonuna doğru bölge üstünde yeniden Türk hegemonyası

oluştu.

Bu bölgede konuşulan Türkçe birörnek (homojen) değildi. Kıpçak dillerinin

taşıyıcıları yanında, bir başka dil grubunu, Oğuzcayı konuşanlar da burada çok sayıda

idiler. Fakat çoğunluğun dilinin Kıpçakça, daha doğrusu Kıpçakçanın bir diyalekti olduğu

konusunda şüphe edemeyiz. Kıpçak diyalektlerinin yavaş yavaş farklılaşması burada

başladı ve bütün bunlar bugün çok sayıda Kıpçak dilinin ortaya çıkmasına neden oldu.

Bugün de yaşayan bu Kıpçak dilleri (Tatarca, Kazakça, Karaimce, Kırgızca vb.) daha

önceki Kuman diline çok yakın olan bir dilden gelişmiş dillerdir. Onların araştırılması

Kuman dilinin daha iyi tanınmasına yardımcı olacaktır. Literatürde, bugünkü Kıpçak

dillerinden hangisinin eski Kuman dilinin doğrudan torunu olduğu konusunda bugüne

kadar süregelen bir tartışma vardır. Bu konuda sık sık Tatarcanın sözü edildi ve son

zamanlarda pek çok kişi Karaimceyi öne sürüyor.

Bu sorunun, bu şekliyle pek iyi bir soru olmadığını düşünüyorum. Bugünkü Kıpçak

dilleri arasında, eski Kuman dilinin doğrudan devamı olan idiomları güçlükle

gösterebiliriz. Bugünkü Kıpçak dillerinin Kuman dilinin eşit ölçüde torunları olduklarını

kabul etmek daha mümkün görünüyor.

Eski Kuman dilinin daha iyi tanınmasında, tarihsel Kıpçak dillerinin araştırılmasının

daha önemli olması mümkündür. Bu açıdan yararlanabileceğimiz birkaç kaynak var. İlk

sırada iç yazılı kaynakları9 ifade etmek istiyorum. Macaristan’daki Kuman dili yadigarları

yanında ayrıca dört grup belirlemek mümkündür: 1. Latin yazılı kaynak (CC), Arap harfli

kaynaklar (Memluk yadigarları grubu), 3. Ermenice yazılı kaynaklar, 4. Kiril yazılı kaynak

(Moskova’daki Polovec [Polovets] kelime listesi).

Dış yazılı kaynakların10 büyük bir bölümü doğu Slav yadigarlarına bağlanıyor. Eski

Rus yıllıkları ve İgor Savaşı’ndan11 söz eden eski Rusça epik eserler Kıpçak sözcüklerinin

gerçek bir hazinesidir. Bu yazılı kaynaklar, yani bugünkü Kıpçak dilleri, Orta Kıpçakça dil

yadigarları, yabancı dilli kaynaklarda korunmuş olan Kumanca-Kıpçakça sözcükler ve

9 Kumanların kendi dilleriyle yazılmış olan kaynaklar.

10 Kuman diliyle yazılmamış kaynaklar.

11 Rusların 1185’te Kumanları yendikleri ve adını Rus kinezi İgor’dan alan savaş. bkz. B.

Rıbakov, Istoriya SSSR, 1983: 64, 399 ve K. H. Menges, Vostoçnıye elementı “Slove o polku

igoreve”, Leningrad 1979.

---

Page 7

deyimler) Kuman dilinin daha iyi tanınmasına yardımcı oluyorlar. Fakat bu,

Macaristan’daki Kuman dili araştırmalarının yerine geçmiyor.

Macaristan’daki Kuman dili araştırmaları eskiden beri Macar Türkolojisinin önemli

bir görevi olmuştur. Burada her şeyden önce Karcag [Kartsag]12 doğumlu Gy. Németh ve

yine kendisi gibi Karcag’lı [Kartsag] olan ve 1992’de genç yaşta trajik bir biçimde ölmüş

olan öğrencisi I. M. Kongur’un bilimsel çalışmalarından söz etmek gerekir. İkisi de pek

çok çalışmada Macaristan’daki Kuman dili yadigarları ile ilgilendiler. I. M. Kongur, 48

yıllık yaşamını, bir zamanlar konuşulmuş olan fakat bugün artık sadece dil yadigarlarından

rekonstrüksiyon yoluyla tanınabilen Kuman dilinin araştırılmasına adamıştı. Ölümünden

sonra Karcag’da [Kartsag] yayımlanmış olan A kun nyelv magyarországi emlékei13 adlı

doçentlik çalışmasından araştırmalarının sonuçlarını okuyabiliyoruz.

Bu çalışmayı, bugün Macaristan’daki Kuman dilinin en yetkin kaynağı sayabiliriz.

İçinde yer alan bizing atamız kim-sinf kökte sentlensing sening adıng düssün sening

könglüng neçik kim cerse alāy kökte diye başlayan Kuman duası I. M. Kongur tarafından

çözümlenmiş küçük bir tekerlemedir ve bir başka dağınık dil yadigarı örneğidir.

Sonuncular

14 farklı gruplara bölünebilirler. Aralarında Küçük Kumanistan15

ve

Büyük Kumanistan’a16 ait kişi ve yer adları, Küçük Kumanistan ve Büyük Kumanistan

dışında bulunan fakat kesinlikle Kumanlara ait olan eski aile adları, Kumanlar tarafından

verilmiş olan yer adları, suların Kumanca isimleri, Macarcaya uyum sağlamış Kumanca

ödünç sözcükler (bunlar geniş yansımalı standart biçimlerdir) ve Kumancadan alınmış

diyalekt sözcükleri vardır.

Bazı örnekleri bu kategoriler içinde değerlendirmek yanlış olabilir. Kuman kaynaklı

kişi ve aile adları: Agbúra [Agbūra “beyaz deve yavrusu”], Alacs [Alaç “alacalı, benekli”],

Betlen veya Beklen [”beklen!” veya “korun!”], Karakas [Karakas “karakaşlı”], Köszömös

[Kösömöş “istekli”], Szokor [Sokor “şaşı”].

Kuman kökenli yer adları. Bunlar başka türlü açıklanamıyorsa (son çözümlemede)

kişi adı kökenlidirler: Atkár [Atkār] (Kunhegyes [Kunhed eş]17 sınırında) “yönet,

yönlendir” anlamlı kişi adı ile açıklanabilir; Bajandor [Bayandor] (Kisújszállás

12 Macar şehir adı. Karcag [Kartsag] “pusztai róka” (bozkır tilkisi), krş. MK ķarsaķ ay.

(Gy. Németh “Karcag”, Magyar Nyelv XVII (9-10): 125-127, 1921).

13 Kuman Dilinin Macaristan’daki Yadigarları.

14 dağınık dil yadigarları

15 Güney Macaristan

16 Doğu Macaristan

17 Macar şehir adı

---

Page 8

[Kişūysāllāş]18 sınırında, Túrkeve [Tūrkeve]19 yönünde) daha eski bir kabile veya boy

adından geliyor; boy adının kendisi de Eski Türkçe bay “zengin” kelimesinin türevidir.

Şunlar da benzer biçimde boy adı kaynaklıdırlar: Kunmadaras’ta [Kunmadaraş]20

bulunan

Csalaj-ér [Çalay-ėr], Csalajír [Çalayįr] sınır adı, Karcag^daki [Kartsag] Kulán [Kulān]

veya Kulány [Kulāń] sınır parçası adı; Kisújszállás [Kişūysāllāş] sınırında bulduğumz

Csivag’da [Çivag] hem bir sınır adı hem de bir çay kolu adıdır. Bu da kişi adı kaynaklıdır

ve Kumanca kişi adı Csuvák’ın [Çuvāk] kökeninin “ışık” anlamlı standart bir kelime

olması mümkündür. Örnekler daha da artırılabilir.

Macarcanın dil yasalarına uymuş olan Kumanca standart sözcükler özel bir sorun

yaratıyorlar. Bilindiği gibi Macarca sık sık Türkçe etkisinde kaldı. Bu etki yurt kurmadan

önceki dönemde başladı, yurt kurma süreci içinde Peçeneklerle, daha sonra Macaristan’a

yerleştirilen Kumanlarla devam etti ve Osmanlı Türklerinin egemenliği döneminde sona

erdi.

Ödünç kelimelerin sınıflandırılması her zaman basit bir iş değildir. Peçenekçe ve

Kumanca ödünç sözcükleri ayırmak özellikle büyük bir sorun oluşturur. Dil ve kültür tarihi

ile ilgili ölçütlerin dikkatle değerlendirilmesi sonucunda bugün Macarcada 30 kadar

standart dile ait sözcüğü Kuman kaynaklı sayabiliyoruz. Ör.: koboz, kobak, bögöly

[bögöy], bicska [bıçka], csődör [çȫdör], kalóz [kalōz], buzogány [buzogāń], csákány

[çākāń], balta, tőzeg [tȫzeg] ve toklyó [tokyō].

Diyalekt sözcükleri olan ve sadece Küçük Kumanistan

21

veya Büyük

Kumanistan’da22 bilinen Kuman kaynaklı sözcükler ayrı bir kategori oluşturuyorlar. Bu

küçük yansımalı sözcükler ödünç kelimeler olarak değil, daha çok Macaristan’da asimile

olmuş Kumanların dilinden bize kalmış Kuman dili yadigarları olarak

değerlendirilebilirler. árkány [ārkāń] (at koşulmakta kullanılan ilmikli ip), eskiden standart

dilde bulunan fakat bugün çoğunlukla Kumanistan’da23 bilinen bir diyalekt sözcüğü olan

boza [darıdan veya mısırdan fermantasyonla elde edilen içki] bu tip kelimelerdendirler.

Dar alanlı cötkény [tsöt ń “köpek sütü”24] bitki adı, Kumanistan’dan25 Alföld’e26

18 Macar şehir adı

19 Macar şehir adı

20 Macar şehir adı

21 bkz. dipnot 17.

22 bkz. dipnot 18.

23 bkz. dipnot 17, 18.

24 Euphorbia, Új magyar tájszótár [Yeni Macarca Diyalekt Sözlüğü], Akadémiai kiadó,

Budapest 1979.

---

Page 9

yayılmış olan daku [”kürklü deriden yapılmış kısa giyecek”], kömődörög [kömȫdörög],

kömődreg [kömȫdreg], kőmöndörög [kȫmöndörög] yan biçimleri de bulunan kentreg [“at

göğüslüğü”] ve ontok [“kumaşın atkısı, örülmüş şey”] veya bajca [baytsa “pasaport, izin

belgesi”] da böyle kelimelerdendir (Bu son kelime Türkçe değil, Çince kökenlidir fakat

Kumanlar aracılığıyla Macarcaya girmiştir. Bu kelime etimolojik açıdan barca [bartsa]

kelimemizle ilgilidir ancak farklı bir tarihsel gelişimi vardır).

Kumanca ödünç sözcükler, daha doğrusu içeriksel alt yapıları Kumanların uyumlu

sağlama süreçlerini de anlamamıza yardımcı oluyorlar. Kelimelerin büyük bir bölümünün

savaşla ilgili olması (buzogány [buzogāń], csákány [çākāń], balta, bicska [bıçka], nyögér

[ńög r], fakat hayvancılık terminolojisine ilişkin kelimelerin de az olmaması (csődör

[çȫdör], árkány [ārkāń], komondor, tőzeg [tȫzeg], toklyó [tokyō]) tesadüf değildir.

Ödünç kelimelerin ve büyük ölçüde yalnız Kumanistan’da kullanılmış olan diyalekt

sözcüklerinin araştırılması sona ermedi. Bugüne kadar bilinmeyen sözlük öğeleri ortaya

çıkmaktadır. Macaristan’daki Türk dilbiliminin görevi olan bu dilsel verilerin toplanması

–ve bunun Kumanistan’da çok güzel bir geleneği var– bunun için de önemlidir.

Macaristan’a yerleştirilmiş olan Kuman halkının erken tarihi ile ilişkili olarak

önemli bir soruyu kısaca hatırlamamız gerekiyor. Kumanların 11. -13. yüzyıllarda hangi

sosyal koşullar altında yaşadıklarını, Macaristan’a yerleştirilmelerinden sonra bu tipik

göçebe topluluğu çatısının –şaşırtıcı fakat açıkça çok kısa bir sürede– nasıl değiştiğini

tartışmak gerekir.

Kaynaklar –her ne kadar eksik olsalar da– Kumanların Türk tipi bir boy teşkilatı

olduğundan söz ediyorlar. Birkaç Kuman boy adını Kıpçak bozkırından da biliyoruz.

Tokszába [Toksāba], Barák [Barāk], Borcsoglu [Borçoglu] ve Konguroglu bu adlardan

bazılarıdır. Bu adlardan birkaçını daha sonra Macaristan’a yerleştirilmiş olan Kumanlar

arasında da görüyoruz. Bunlardan örneğin Borcsól [Borçōl] daha eski Borcsoglu

[Borçoglu] Kuman boy adının kurallı bir türevidir.

Macar tarihi ile ilgili kaynaklarımız yedi Kuman boyunun varlığını gösteriyorlar.

Bugüne kadar ne yazık ki bunların adlarını ve gerçek yerleşim yerlerini belirlemek

başarılamadı. Tuna-Tisza [Tisa] arasında konaklamış olan Csertán [Çertān, genellikle

25 bkz. dipnot 17,18.

26 Büyük Macar Ovası.

---

Page 10

benimsenmiş olan açıklamaya göre “csuka [çuka]27” anlamına gelen) boy adı. Bu boyun

merkezi Halas [Halaş]28 çevresiydi. Küçük Kumanistan’da Iloncsuk [İlonçuk] “yılancık”]

boy adından söz ediyorlar. Bugünkü Büyük Kumanistan bölgesine yerleşmiş olan Ulas

[Ulaş] veya Olas [Olaş] boy adı. Bu boy adının asli anlamının “birleşmiş” olması

mümkündür.

Kuman boyları –Kumanların teşkilat yapısı gibi– daha sonra adım adım yerlerini

yeni bir yapıya, Kuman szék’lerine29 [ k] bıraktılar. Kimi Kuman boylarının Kuman

szék’lerine [ k] değiştikleri gösterilemediği halde, öyle Kuman szék’leri [

] de var ki

etraflarında başka boylar da biliniyor ve öyle szék’ler [ k] de var ki öncesi bilinmiyor.

Biri –kabile tarzında– göçebe, diğeri ise –szék [ k] sistemli– yerleşik iki yaşam tarzının

bir arada bulunduğu bir yapı ilişkisinin tasarlanması oldukça mümkün görünüyor.

Kumanların yeni koşullara, nispeten hızla uyum sağlaması şüphesiz hayatta

kalmalarının bir koşuluydu, fakat onların asimile oluşu, 17. yy. sonuna doğru görülen

başka asimilasyon süreçlerine de büyük ölçüde katkıda bulundu. Kumanlar dillerini

kaybettiler ve çoğunluğu Macarlar içinde eridi. Fakat iz bırakmadan kaybolmadılar.

Bugüne dek Macarların geleneklerini, dillerini, diyalektlerini, kültürlerini zenginleştirdiler.

Bütün bunlardan haberdar olanlar sadece o zamanki yerleşim birimlerinin bugünkü

sakinleri değiller.

Bütün bunlar uzak ülkelerde de, hepsinden önce Türklüğün geçmişi sorunu ile

ilgilenen araştırmacılar tarafından da iyi biliniyor. Bunun için Asya, Avrupa ve

Amerika’da bulunan 26 ülkeden 108 bilim adamının katıldığı ve Haziran 1996’da

Szeged’de düzenlenmiş olan Sürekli Uluslararası Altayistik Kongresi’nin kapanış oturumu

için Kiskunhalas [Kişkunhalaş]30 büyük bir mutlulukla ev sahipliği yaptı. Bu satırların

yazarı –kongre başkanı olarak– oturumun bütün katılanları adına Kiskunhalas yöneticileri

ve bütün halkına nazik konukseverlikleri için teşekkürlerini sunar.

Kaynakça

27 Bir balık adı, Esox lucius, Új magyar tájszótár [Yeni Macarca Diyalekt Sözlüğü],

Akadémiai kiadó, Budapest 1979.

28 Macar yerleşim birimi adı.

29 “taht, orda”. szék [ k]’in özel bir terim olarak kullanılışı için bkz. F. Eckhart,

Macaristan Tarihi, Çev. İ. Kafesoğlu, TTK yay., X. Seri, no. 3, Ankara 1949: 84.

30 Macar şehir adı.

---

Page 11

Barthold, W.: 1935 12 Vorlesungen über die Geschichten der Türken Mittelaisens.

Berlin.

Gyárfás I.: 1870-1885, a jász-kunok története. 1-3. Kescskemét-Szolnok.

Györffy Gy.: 1990, A kun és komán népnyelv eredetének kérdéséhez In.: Györffy,

G: a magyarság keleti elemei. Budapest, 200-219.

Kuun G.: 1885, A kúnok nyelvéről és nemzetiségéről: Értekezés a Nyelv-és

Széptudományok köréből. 12. Budapest.

Marquart, J.: 1914, Über das Volkstum der Komanen. In: Bang, W. –Marquart, J.:

Osttürkische Dialektstudien. Göttingen.

Mándoky K. I.: 1993, A kun nyelv magyarorsági emlékei. Karcag.

Németh Gy.: 1953, Kún László nyőgérei: Magyar Nyelv 49. 304-318.

Németh, J.: 1941, Die Volksnamen quman und qun: KCsA. 3. kiegészítő kötet.