DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNİN TÜRKLEŞMESİNDE KIPÇAKLAR'IN ROLÜ

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNİN TÜRKLEŞMESİNDE

KIPÇAKLAR'IN ROLÜ

Dr. Salim CÖHÇE*

Tarihin en eski devirlerinden itibaren çeşitli Türk boylarının gelip yerleştikleri bir bölge olan Doğu Avrupa bozkırları ile Ortaasya bozkırları arasındaki sahada ortaya çıkan Kıpçaklar'ın ilk defa nereden ve nasıl gel­- dikleri henüz kesin olarak bilinmemektedir. O sebeple, Kun, Kimek ve Kanglı gibi Türk zümreleri ile birlikte eski zamanlarda Batı ve Doğu Türkistan'ın güney kısımlarında yaşayıp oradan Uzak-Doğu ve Avrupa iç-lerine yayılan Kıpçaklar'ın Milâd başlarında Maveraünnehir civarında gö­rüldüklerini, ancak daha sonra Kun, Kimek ve Kanglılar ile beraber UraI- Altay Dağları arasında kalan sahayı işgal ettiklerini belirten ilim adamları­- nın¹ yanında Kıpçaklar'ı Kuzey Türkleri'nden sayan ve Oğuz Destanındaki bilgilerden hareketle onların Sibirya'da İrtiş Nehri ile Ural Nehirleri ara­- sında yaşayan Türkler olduklarını kaydedenler de vardır.² Bu kayıtlara gö- ­re VI. yy.'da Güney Rusya bozkırlarına yayılmaya başlıyan Sabirler de kök itibariyle muhtemelen Kıpçaklar’a dayanmaktadır.

Kaynaklarda Kimek, Kun gibi Türk zümreleri yanında zaman zaman Başkurt, Uz, As ve Becne (Peçenek) gibi müstakil sayılan boylar da Kıp­- çaklar içerisinde veya onlarla birlikte zikredilmişlerdir.³ Ancak bu zümre- ­ler ile Kıpçaklar arasındaki münasebet de bugün için tam olarak ortaya konulabilmiş değildir. Dolayısiyle Kıpçak ismi X. yy.'da geniş bir sahaya yayılmış ve bu isim altında birçok Türk boyunu içine alan büyük bir birli­- ğin ifadesi olarak görülmektedir.

Başlangıçta, Kıpçak uruğlar birliğini meydana getirenler; IV. yy.'dan itibaren ağırlığını batıya kaydırmaya başlıyan Hun Devletinin Hazar Deni­- zinin kuzeyine kadar uzanan bölgelerde yaşayan Alanları buralardan sür-

(*) Fırat Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bölümü.

(1) Bkz. A.Z.V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. s. 159 vd.

(2) B. Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara 1979, s. 152.

mesiyle ortaya çıkan boşluğu birbirlerini takiben dolduran Kun, Peçenek, Bulgar ve Oğuzları daha batıya iterek onların yerlerini alan Türk zümre­leridir. Bunların hepsine birlikte Kıpçak adı verilmiştir.

Ortaasya'da Göktürk hakimiyetinden sonra, VIII. yy'da bir müddet Uy-gurlar'a tabi olan Kıpçaklar, daha sonra müstakil göçebe beylikleri şeklin­de ayrı bir teşekkül haline gelmişlerse de, muhtemelen Karahıtaylar'ın Ortaasya'da yükselemeye başlamasıyla, 1017 yılından itibaren büyük kitle- ler halinde batıya kaymak zorunda kalmışlar ve 1050 yıllarına doğru⁴ Doğu Avrupa'ya yayılarak, Güney Rusya Balkanlar, Anadolu, Kafkasya, Suriye ve Mısır gibi birbirlerinden çok farklı bölgelerde önemli roller oynamış­-lardır. Esasen Gazneliler döneminde Harezm ve ona yakın yerlerde otu- ran⁵ Kıpçakların bir kısmı Selçukluların güçlü oldukları devirlerde Avrupa içlerine, Kafkaslar ve Balkanlara yönelirlerken, geriye kalanlar daha sonra diğer Türk boylarıyla birlikte Selçuklu müdâfaa teşkilâtını yıkarak güneye, Seyhun kıyılarına kadar inmeyi başarmışlar ve son devirlerinde Harezm-şâhlar Devleti içerisinde de etkili olmuşlardır.⁶ Ancak buralardaki faali­-yetleri fazla sürmemiş, XIII. yy başlarında Çingiz'in zuhuruyla takriben 1217 veya 1218'lerde Ortaasya'daki hakimiyetleri ile birlikte son bulmuş­- tur. Bu bölgedeki Kıpçakların büyük kitleler halinde Hindistan'a göç ettik- leri, ve Delhi Türk Sultanlığının kuruluşunda, dolayısiyle Hindistan'daki Türk hakimiyetinin doğuşunda büyük rol oynadıkları da bilinen bir gerçek- tir.⁷

Kıpçaklar, belirtildiği gibi, çeşitli bölgelerde ayrı ayrı etkili hamleler yapıp Türk tarihinde önemli bir yer tutmalarına rağmen, büyük bir boy birliği olarak hiç bir zaman belirli bir merkez etrafında toplanarak güçlü bir siyâsî birlik meydana getirememiştir. Bu sebeple de, bozkır rüzgarları gibi, her yönde devamlı hareket halinde bulunan Kıpçaklar!» karşılaşmak-tayız. Bunun sebebini Kıpçak uruğlarının büyük çoğunluğunun koyu göçebe olmalarında, yani göçebelik gelenek ve usûllerini titizlikle muhafaza etme-

(3) A.Z.V. Togan, a.g.e., s. 162.

(4) Doğu Avrupa'daki Kıpçaklardan ilk defa bahseden Rus kroniği 1055 ta­
rihlidir. Bkz. İ. Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ankara 1977 s. 166: A.N.
Kurat, IV-XVII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve
Devletleri, Ankara 1972, s. 72.

(5) A.Z.V. Togan, a.g.e., s. 160.

(6) İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1984, s. 91 vd. O. Tu­
ran, Türk İslâm Medeniyeti ve Selçuklular Tarihi, İstanbul 1980, s. 267;
F. Köprülü, "Harezm¹¹, İA. V, s. 250.

(7) Bu hususta Bkz. S. Cöhce, Şemsî Melikleri, Elazığ 1986, (Basılmamış
doktora tezi).

lerinde aramak yerinde olur.⁸ Onun içindir ki, hiç bir yerde tutunamayan Kıpçakların hakim oldukları sahalarda hızlarının kesildiği ve diğer Türk boyları veya başka milletlerin hakimiyetleri altına düştükleri andan itiba- ren, daha çok hakim toplulukların baskısıyla yerleşik hayata geçtikten sonra şu veya bu şekilde eriyip gittiklerini görmekteyiz.

Yayıldıkları geniş bölgelerde münasebette bulundukları çeşitli kavim­ler tarafından hepsi de, "Sarışın / Sarışınlar / Sarımtırak / Solgun" ma­nalarına gelen farklı isimlerle anılan, dolayısiyle kaynaklarda değişik ad- larla yer alan⁹ ve bu bakımdan da bozkırlı Türk toplulukları arasında bir istisna teşkil eden Kıpçaklann 1080 yıllarında doğuda; Talas havalisinden başlayarak batıda; Tuna ağzına kadar uzanan sahada hakim oldukları görül­mektedir Bu geniş sahada, her biri kendi hanlarının idaresinde olmak üze­- re ayrı bölükler halinde yaşayan Kıpçaklar, Moğol istilâsına kadar bir bu­- çuk asırdan fazla bir müddetle hakim olarak, Rus ve Balkanlar tarihinde derin izler bırakırlarken, bunlardan Ten (:Don) ve Kuban dolaylarında ya­şamakta iken yakın münasebette bulundukları Gürcüler vasıtasıyla veya daha sonra Moğolların baskısıyla Kafkasların güneyine geçenler de Azer­baycan, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesinin kuzey kesimlerinde derin tesirler bırakmışlardır.

Büyük Selçuklu İmparatorluğumun Melikşah'ın ölümüyle içine düştüğü taht kavgaları, Haçlılar ile yapılan mücadele ve bilhassa mahallî Türk hü­kümdarlarının kendi aralarındaki mücadeleler, daha önce Türk baskısı ile dağlara sığınan Gürcülerin bulundukları bölgelerden inerek Azerbaycan ve Doğu Anadolu'da bir takım faaliyetlerde bulunmalarına zemin hazırla-mıştır.

Gürcü Kralı Bagratlı David II (1088-1125), Il.'yy'ın sonlarına doğru en kudretli devirlerini yaşayan ve bu arada; 1091 'de Peçenekleri imha ederek Bizans'ı büyük bir felâketten kurtardıkları gibi, Rus Knezlikleri hatta Lehis­- tan'a kadar akınlarda bulunan¹⁰ Kıpçaklardan sağladığı büyük destekle, bölgedeki göçebe Oğuzları Çoruh Nehri havzasına ve Pasinler'e doğru çe-

(8) A.N. Kurat, a.g.e., s. 75.

(9) Bizanslıların "Komanen", Macarlar'ın "Kun", Ruslar'ın "Polovtsı", Al-
manlar'ın "Falben", Ermenilerin "Karteş", İslâmlar'ın "Kıpçak" diye isimlendirdikleri ve bugün batıda daha çok Latinler'in verdikleri "Kuman" adıyla bilinen Kıpçaklar'ın kaynaklarda gösterildikleri dana başka sekliler için Bkz. İ Kafesoğlu, a.g.e., s. 166_: L. Rasonyi. Tarihte Türklük, Ankara 1971, s. 140.

(10) A.N. Kurat, a.g.e., s. 79.

(11) O. Turan, a.g.e., s. 269.

kilmeye mecbur bırakmıştı. ¹¹ Küçük Gürcistan'ın gösterdiği bu başarılar ilk bakışta hayret uyandırır. Yalnız, Gürcü Kralı David'in "Kıpçak beyleri­- nin en mümtazı Kara-han'ın oğlu Atrak (:Otrok)'ın güzel kızı ile evlene­- rek, "büyük, kahraman, hücumlarda mahir Kıpçak Türklerine" dayandığı ve Kıpçak kütlelerinin de "Kür ve Çoruh dolaylarını görülmemiş bir kudret ve genişlikte canlandırdıkları"¹² düşünülürse, bu başarılara şaşmamak ge­- rekir. Nitekim David, aileleri ile birlikte getirdiği büyük Kıpçak kütlelerini memleketinin en güzel yerlerine yerleştirirken, onlardan 40.000 kişilik seçkin bir ordu kurmuş ve bu orduyu'da Türk usulüne uygun bir şekilde donatmıştır. Hatta Selçuklu örneğine göre sarayına aldığı 5000 Kıpçak gen­- cini de Hrıstiyan terbiyesi ile yetiştirerek kendi muhafız kıtasını da bun­lardan teşkil etmiştir.¹³ Bu arada Kıpçak akınlarından bunalan ve 1113'de Kiev Knezliğine getirilen Vladimir Monomarh etrafında toparlanan Rus Knezleri karşısında tutunamayan Kayınbabası Atrak ve kayınbiraderlerini de Gürcistan'a davet eden David, bunlarla beraber gelen Kıpçaklar¹⁴ ile birlikte 1120 yılında Gürcistan'da kışlayan Türkmenler'e saldırmış ve bu kalabalık göçebeleri imha, esir ve kaçmaya mecbur etmiştir. Böylece tak-riben 400 yıl Müslüman Arap ve Türk fatihlerinin elinde kalan, ilmî, dinî ve hayır müesseseleri ile Türk - İslâm medeniyet merkezlerinden birisi ha­- line gelmiş bulunan Tiflis'i de 1121 veya 1122'de zaptederek, burasını Gürcü Krallığının başşehri haline getirmiştir.¹⁵

Kral David, Türkler'e karşı kazandığı zaferler ve başardığı mühim iş­lerden sonra Karabağ ve Azerbaycan'a yönelmiş, başında bulunduğu Kıp- çak ordusu ile birlikte 1124 yılında İspir ve Oltu'ya kadar ilerleyerek Şir­-van-şahlar'ı vergiye bağladığı gibi Saltuklu, Sökmenli, Mengücekli, Artuk- lu Beyleri ve daha sonra Azerbaycan Atabeyliği ile devamlı bir mücade- lenin temellerini atmıştır.¹⁶ Bu arada Haçlılar'a karşı büyük başarılar elde eden Mardin Artuklu hükümdarı İl-gazi'yi de Tiflis yakınlarında büyük bir hezimete uğratmayı başaran (1122 Ağustos) David, Kafkas geçitlerini de ele geçirmek üzere harekete geçmiş bulunuyordu. Ancak 1124 yılında Temür-Kapı (Derbent) kumandanı, kendisine bağlı Kıpçaklar ile karşısına çıkmıştır. Böylelikle karşı karşıya gelen iki Kıpçak ordusundan David'in emrinde bulunanlar ile Gürcüler arasında anlaşmazlık çıkmış ve kendi soy­daşları ile savaşmak istemeyen Gürcü ordusundaki Kıpçakların isyan et-

(12) İ. Kafesoğlu, a.g.e., s. 172.

(13) O. Turan, a.g.e., s. 169.

(14) M. Brosset, Histoire de la Georgie 1, St. Petesburg 1849, s. 362.

(15) O. Turan, a.g.e., s. 270.

(16) Bu mücadeleler için Bkz. O. Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi,
İstanbul, 1973, s. 6 vd., 19 vd., 62, 91, 105, 148.

(17) M. Brosset, a.g.e., s. 365 vd.

mesi üzerine Kral Davİd bozguna uğrayarak geri çekilmek zorunda kal­-mıştır. ¹⁷ Bu sırada Hartli'de kışlık mahaller inşa eden Kıpçakların Kür ve Çoruh havzasında kışlayan Türkmenler'e saldırdıklarını ve Ahalkelek'i iş­- gal ederek Oltu'yu da yaktıklarını görmekteyiz.¹⁸ Ancak Kiev Knezi Vladi- mir Monamach'm 1125 yılında ölümünden sonra Kıpçak Beyi Atrak'ın da-madınnı daveti üzerine geldiği Gürcistan'dan tekrar kendi yurduna döndü- ğü anlaşılmakta ise de, onunla birlikte gelen Kıpçaklar'dan büyük bir kıs- mı geri dönmeyerek orada kalmış ve bugünkü Kür, Çoruh ve Çıldır gölü havalisinde yaşayan Türklerin atalarını teşkil etmişlerdir. ¹⁹

Kral Giorgi III (1156-1184) zamanında da askeri gücü meydana geti­- ren Kıpçaklar, 1177'den itibaren Gürcü krallığınnı büsbütün hakimi haline geldiler. Güzel kraliçe Thamara (1184-1213) zamanında ise kuzeyden Se­- vinç başkanlığında gelen yeni Kıpçak kütleleri bu krallığın askeri ve siyâ­- sî alanda tarihinin en parlak çağını yaşamasına sebep olmuştur. ²⁰ Ancak bu sırada Karahıtay baskısıyla Türkistandan göçederek denizdeki kumlar misali Azerbaycan ve Karadağ'ı dolduran Türkmenler,²¹ Kıpçaklar eliyle gerçekleştirilen Gürcü yayılmasını Önemli ölçüde durdurdukları gibi, biz­- zat bu krallığın topraklarına karşı da yeniden akınlara başlamış bulunu­yorlardı.²² Buna rağmen Gürcülerin Kıpçaklara dayanarak faaliyetlerini bir müddet daha devam ettirdiklerini ve 1207'de Erzurum'a girdikleri gibi, 1210 yılında da o dönemin önemli Türk-İslâm merkezlerinden birisi olan Ahlat Önlerine kadar ilerlediklerini görmekteyiz.²³ Bu faaliyetlerde gösteri- len kudretin temelinde yatan Kıpçak unsurunu görmek istemeyen Avrupa- lılar, Türk-İslâm dünyasını arkadan vuran söz konusu Gürcü taarruzlarını "Gürcülerin Haçlı Seferleri/La croisade Georgiens" olarak nitelendirmek- te²⁴ iseler de; 1225'de ölen Atabeg Özbeg'in ülkesine hakim olarak yeni bir devlet teşkil etmek için harekete geçen ve ilk iş olarak Gürcistan üzeri- ne yürüyen Celâl ed-dîn Harezmşâh karşısında, geçmişte Harezmşâhlar ile olan "tuz hakkı"na saygı göstererek Gürcü ordusunda yer alan yirmi- bine yakın seçme Kıpçak askerinin cepheden çekilmesi sebebiyle yaklaşık yüz yıldır başşehir haline getirdikleri Tiflis'i dahi kaybederek (1226) Doğu

(18) M. Brosset, a.g.e., s. 369 vd.

(19) A.N. Kurat, a.g.e., s. 84: F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, 1, İstanbul 1953,
s. 376 - 381.

(20) M. Brosset, a.g.e., s. 363 : İ. Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s. 172.

(21) O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, s. 271.

(22) O. Turan, a.g.e., s. 272 : A.Z.V. Togan, a.g.e., s. 200'de Gürcüler'e karşı
savaşan müslüman Kıpçaklardan da bahseder.

(23) O. Turan. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 107.

(24) O. Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk İslâm Medeniyeti, s. 272.

Anadolu ve Azerbaycan'daki Türk varlığı için artık bir tehlike olmaktan çıkan²⁵ Gürcülerin yükselişinde Kıpçakların oynadıkları rolün önemini inkar etmek mümkün değildir. Esasen Moğolların hâlâ doğuda uğraştıkları bir sırada Gürcüleri tenkil ederek Moğol tahribat ve kıtalleri karşısında Türkis-tandan kopan sel misali Azerbaycan ve Doğu Anadolu'ya akan Türk dal­galarının göç yollarını emniyete alan Celâl ed-dîn Harezmşâh'ın önce Hin­distan'a, sonra da Doğu Anadolu'ya sığınması da sebepsiz olmayıp, büyük Ölçüde bu bölgelerde yaşayan Kıpçaklar ile alâkalıdır. Nitekim onun Hin­distan'da olduğu gibi Doğu Anadolu'da da Kıpçaklara dayanmaya çalıştığı gözden kaçmamaktadır.

Gürcüler vasıtasıyla veya Rus baskısıyla Kafkaslar'ı aşıp Karade-niz'in doğusuna ve Azerbaycan'a yerleşerek yukarıda bahsedildiği şekilde önemli hadiselere karışan Kıpçakların da Türklük alemi için büyük bir fe­lâket haline gelen Asya'daki Moğol yükselişinden kısa sürede etkilenme­- ye başladıkları görülmektedir. Nitekim Ortaasya'daki Kıpçak Uruğlarını itaat altına aldıktan hemen sonra; 1220 yılında XI11.yy'in başlarından itiba- ren bilhassa askerî gücünün tamamına yakınını Kıpçakların meydana ge­-tirdiği Harezmşâhlar Devletini de dağıtan Moğollar, Harezmşâh Muham-med'i takip bahanesiyle Azerbaycan ve Gürcistan'ı yağmalayarak Şirvan'a girmişler ve burada yerleşmiş olan Kıpçaklarla karşılaşmışlardır. Kıpçak Başbuğlarına elçiler île birlikte hediyeler gönderip kendilerinin de aynı cinsten olduklarını belirterek onları müttefiki Alanlardan ayırdıktan sonra aniden taarruza geçen Moğollar karşısında Kıpçakların büyük bir kesimi dağlara, ormanlara sığınarak yokolmaktan kurtulmayı başarırken çok az bir kısmı da Azak Denizi kıyılarına doğru kaçabil mistir. ²⁶

Bu hadiseyi müteakip Moğol baskısı esas Kıpçak ilinde de kendisini hissettirmekte gecikmemiş ve 1223'de Kalka'da Birleşik Rus ordusuyla beraber Moğolların karşısına çıkan Kıpçaklar, mağlubiyetin kaçınılmaz ol­duğunu anladıklarından Ruslardan ayrılarak hızla Kiev Knezliğİ arazisine ve Balkanlara yönelmişlerdir. Bu arada Kırım'a sığınanlar ise devam eden Moğol saldırıları sebebiyle meşhur ticaret şehri Sudak (Suğdak) üzerin­- den, deniz yoluyla Sinop limanı'na çıkarak Karadeniz'in güney kıyılarına yayılmaya başlamışlardır.²⁷ Sinop, Kastamonu ve Zonguldak hattının kuze­yindeki bölgelerde halen varlığını devam ettiren Kıpçak ağız özellikleri; Prof. Dr. Z. Korkmaz'ın incelemesinde belirttiği gibi, ²⁸ daha sonraki dö-

(25) Nesevi, Celâlüttin Harezemşah, (nşr. N. Asım) İstanbul 1934, s. 75 vd.

(26) A.N. Kurat, a.g.e., s. 92: O. Turan, Selçuklular Tarihi., s. 274.

(27) O. Turan, a.g.yer.

(28) Bkz. Z. Korkmaz, "Bartın ve Yöresi Ağızlarındaki Lehçe Tabakalaşması"
Türkoloji Dergisi, 11 (1965) s. 265-287.

nemlerde söz konusu bölgeye göç eden Kıpçakların hatırası olsa bile,²⁹ başlangıçta bu hadise ile de ilgili olabilir. Ancak Moğol baskısı ile Sinop Limanı'na çıkarak Anadolu'ya sığman Kıpçakların yayıldıkları bölgeler ve buralarda ne gibi faaliyetlerde bulundukları hakkında bugün herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Onun için bu Kıpçakların Sinop'un batısına ve iç ke­simlere nüfuz etme imkanı bulamadan, belki de doğudaki büyük Kıpçak kitleleri ile birleşmek arzusuyla Doğu Karadeniz bölgesine yayıldıklarını kabul etmek mümkündür. Ayrıca yine Moğol istilâsı ve kıtalleri sebebiy- le 1222'den itibaren Kafkaslardan güneye inerek Şirvan, Azerbaycan ve Gürcistan'ı yağmalayan Kıpçaklardan bir kısmı Gence valisi Atabeg Öz-beg'in emrine girerek Gürcülere karşı savaşırken Gürcülerin emrine giren ve daha çok hristiyan oldukları anlaşılan diğer kısmı İse güneydeki Türk ülkelerine yapılan tecavüzlere iştirak etmişdir.³⁰ Daha sonra büyük çoğun­luğunun Celâl ed-dîn Harezmşâh'ın etrafında birleştiği anlaşılan bu Kıpçak­lardan bir bölümü onun 1231'de ölümü üzerine Selçuklu ordusunda yer alırken geriye kalanların İse 1239 yılında Batu komutasında tekrar hare­- kete geçen Moğollar karşısında tutunamayarak Azerbaycan ve Kafkasların güneyinden yine deniz yoluyla Doğu Karadeniz kıyılarına yayılmaya baş­ladıkları anlaşılmaktadır.³¹ Esasen bu Moğol taarruzları neticesinde; etnik açıdan büyük ölçüde yine Kıpçak olarak kalmasına³² rağmen Karadeniz'in kuzeyindeki bölgelerde önemli derecede nüfus kaybına uğrayıp yönetici kesimleri de imha edildiğinden siyâsî rolleri biten Kıpçaklar, artık burala- rın hakimi olmaktan çıkarak yerlerini Altın Ordu Hanlarının "Yeni Nİzâmı"- na terketmişlerdir. ³³ Karadeniz'in güney sahillerine geçen ve daha çok Doğu Karadeniz bölgesine yayıldıkları anlaşılan Kıpçaklar ise yine Moğol baskısıyla Anadolu'nun kuzey ve güneyindeki dağlık kesimlere çekilerek buralarda büyük bir nüfus kesafeti meydana getiren diğer Türk zümreleri sebebiyle iç kısımlara yayılma İmkanı bulamadan kıyılarda ince bir şerit halinde tutunmak zorunda kalmış olmalıdır. Dolayısıyle Bizans eliyle Trak-

(29) İbn-i Bibi, El-evâmirü'l Alâiyye fi'l umûri'l Alâiyye, (nşr. A.S. Erzi) An- kara 1956, s. 300-307 ve s. 323-330'da Selçuklu Sultam Ala ed-dîn Key- kubâd'ın emriyle Hüsâm eddin Çoban'ın Suğdak Üzerine yaptığı sefer ve buradan getirilen Kıpçak asıllı esirlerin Sinop ile Kastamonu arasını dol­durduğu uzun uzadıya anlatılmaktadır. (Ayrıca bu hususta Bkz. O. Tu­ran, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971, s. 357 vd.)

(30) O. Turan, Selçuklular Tarihi..., s. 274.

(32) O. Turan, Selçuklular Tarihi..., s. 491.

(32) İtalyan ve Alman misyoner tacirleri, tarafından 1303 yılında Kırım'da hazırlanan "Codex Cumanicus" bu hususu teyid ettiği gibi Altın Ordu devletinin de daha çok Kıpçak ahali üzerinde yükseldiğini göstermesi bakımından önemlidir. Bkz. A. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi 11, İstanbul 1958, s. 168 - 195.

(33) A. Nimet Kurat, a.g.e., s. 97 : I. Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 173.

ya'dan,³⁴ Gürcüler vasıtasıyla Kafkaslar üzerinden gelenler yanında çok çeşitli sebeplere bağlı olarak Selçuklular arasında da görülen³⁵ ve kafkas­- ların güneyi, Azerbaycan ile Anadolu'nun değişik bölgelerinin Türkleşme­- sinde Oğuzlardan sonra İkinci derecede önemli rol oynadığı anlaşılan Kıpçaklardan yukarıda belirtildiği şekilde Doğu Karadeniz kıyılarına yerle­şenlerin de, bu bölgenin Türkleşmesinde hatırı sayılır bir yere sahip ol­-duğu muhakkaktır.

Onun için, bugün daha çok Karadeniz bölgesinde görülen sarışın, ye­şil gözlü ve güzel bir yüze sahip olma³⁶; temel gıdalardan birisi olarak Kıpçaklar'da olduğu gibi³⁷ mısıra (darıya) dayanma; bölgenin ağız özellik- lerindeki farklılıklar³⁸: Ibn Hurdadbih'de de belirtildiği üzere³⁹ Kıpçak keli­mesine verilen bir diğer anlamın "öfkeli, birden kızan" olması halinin böl­- ge ahalisinin karekter yapısının izahına uygunluğu ve bir Kıpçak oyunu olması büyük ihtimal dahilinde bulunan "Kozağı" oyununun hâlen Ruslar ile birlikte Kafkaslarda bütün hareketliliği ile yaşayan özelliklerinin Doğu Karadeniz bölgesi oyunlarında da aynen görülmesi gibi hususları büyük ölçüde bu bölgeye yayılan Kıpçakların bir hatırası olarak düşünmek müm­- kündür. Kaynak eserlere ve bulunabildiği kadarıyla arşiv vesikalarına da­yanılarak yapılacak incelemeler, üzerinde durulması gereken bu konuyu bütün yönleriyle olmasa bile ana çizgileriyle ortaya koyabilir.

(34) Lâtinlerln İstanbul'da kurdukları imparatorluğu (1204-1261) I. Baudouin'i 1205 yılında Edirne'de esir alarak sarsan ve Nikea (İznik) Devletinin
yükselmesini sağlayan Kıpçaklardan büyük bir bölüğü bir nevi ıkta kar­
gılığı Batı Anadolu'ya yerleştiren J. Vatatzes (122-1254) yanında Oğlu
Theodor Laskeris de bir kısım Kıpçakları Türkmenlere karşı koymaları
için İznik Devletinin sınırlarına yerleştirmiştir. Bkz. L. Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, s. 154: C. Chaen, Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler, İstanbul 1979, s. 308.

(35) Bu hususta Bkz. O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniye­
ti, s. 265-276.

(36) El-Ömeri, Mesâlikü'l-Ebsâr adlı eserinde; huylarının iyiliği, cesaret, yi­
ğitlik ve dürüstlükleri ile Türkmenlerin en iyileri olduğunu belirttiği
Kıpçakların vücud yapılarının güzelliğinden de bahseder. Bkz. W.G.
Tiesenhausen, Metinler 1, 1941, s. 373.

(37) Bu hususta Bkz. A.N. Kurat, a.g.e., s. 104.

(38) Ağız özelliklerindeki farklılıkların çeşitli Türk zümrelerinin tayininde
kullanılması hususunda Bkz. 2. Korkmaz, "Anadolu Ağızlarının Etnik
Yapı İle ilişkisi Sorunu," TDAY, (1971) s. 21-23, Ayrıca; Kıpçak Lehçe-
leri grubunda görülen g/v değişmesinin Varna ve Razgat ağızlarında ol­
duğu gibi Ordu ağzında da görüldüğü hakkında Bkz. 2. Korkmaz "Bar­
tın ve Yöresi Ağızları" Türkoloji Dergisi, I/l, s. 105

(39) Bkz. İ Kafesoğlu, a.g,e., s. 166.

484

Yazarın izni alınarak bahse konu sempozyum tebliği aynen yayınlanmıştır. Kaynak: Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (Samsun 13-17 Ekim 1986) Bildirileri, Samsun 1988.