KERKÜK KIPÇAK BEYLİĞİ VE KERKÜK TARİHİ

KERKÜK TARİHİ
Doç. Dr. Ekrem Pamukçu*
Irak, tarih boyunca pek çok medeniyete beşiklik eden çok eski bir vatandır. Örneğin Sümerler,
Akadlar, Babiller ve Asurlular’dan sonra Raşidin, Emevi, Abbasi, Selçuklu ve Osmanlılar döneminde de
bu topraklar aynı işlevi başarıyla yerine getirmiştir.
Arap, Kürt, Türkmen ve daha nice kavim ve guruplara kucak açmış olan bu aziz vatan
toprağı,bu gurupların milli kimliklerinin olgulaşmasına ve gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Arap ve Kürtlerden sonra Irak halkının üçüncü önemli unsurunu teşkil eden Türkmenler bu
vatanın öz evladıdırlar. Resmi olarak İslam’ın ilk dönemleri diyebileceğimiz 673 yılında
Irak’a girmeye başlayan Türkmenler o günden itibarenIrak’ın savunmasında özellikle “Sugur”
dediğimiz düşman sınır hatlarında görev almüşlar, kendilerine vatan edindikleri bu aziz
toprakları canları pahasına korumuşlardır.
Türkmenler’i İslam ordusunda istihdam eden Emevi komutanlarından ve Irak genel valisi
Ubeydullah b. Ziyad, onlardan 4000’ini Basra’ya yerleştirerek ülkenin iç ve dış güvenliğini bunlarla
temine çalışmıştır.
Abbasiler’in ilk döneminden itibaren Türkmenler’in Irak’a girişleri devam etmiş, başta ülkenin
en önemli ve hassas bölgesi olan (Sugur) sınır bölgelerinde istihdam edilmeye başlamışlardır.
Gelen Türkmen kabileleri Irak’ın güney, orta ve kuzey kesimlerine yerleşerek, burada bulunan
muhtelif müslüman halklarla karşılaştılar. Burada Türkmenler uzun süreler İslam Devlet’ne hizmet
ettiler. Bağımsız idareler beylikler kurdular. Böylece Türkmenler uzak ve yakın her yerde sert
savaşçılar, cesur askerler ve mahür siyasetçiler olarak yeni vatanları Irak’ta meşhur oldular.
Türkmenler’şn Irakta’ki yerleşim bögeleri farklıdır. Pek çoğu Baas rejimi tarafından bugün
yerle bir edilen bu bölgelerin başında Kerkük gelmektedir.
Türkmenler’in yoğun olarak yaşadıkları Kerkük’e bağlı Taze ve Tuz Hurmatu, Kümbetler ,
Leyan , Beşir Tavuk (Dakuk) Karatepe, Erbil vilayaeti ve bu vilayete bağlı Bastamlı, Amirli köyleri,
Diyale vilayetive yine bu vilayete bağlı Kızılarbat ve Mendeli kazası ve adını zikr edemediğimiz daha
nice köy ve kasaba hayatlarını idame ettirmişlerdi.
Başta söylediğim Türkmenler’in yoğun olarak ve tarih boyunca kendilerine yurt edindikleri
merkez Kerkük’tür.
Eski Babilden ve daha sonra Asurî Devlet’i döneminde kuzeydoğudan gelen kavimlerin
akınlarına sık sık maruz kalan bu şehre Sasaniler zamanında Garmakān ve Süryani kaynaklarında Beth
Grrme denilirdi.
Page 2
Kaynaklarda (
) Kerhā olarak adı geçen şehrin “Kerkük” olduğunun delilleri G.Hoffman
tarafından ortaya konulmuştur.
Sasaniler zamnında şehir, Nasturiler’in önemli bir şehriydi. Hıristiyanlar’ın şehri eski Süryani
ismi veya Arapça adı ile (
) el-Kerh diye zikrettikleri sırada Araplar’ın burayı hangi isimle tanıdıkları
iyi bilinmiyor.
Kerkük’ün (
) şeklinde ki ismine ilk defa Yakut el-Hamevî’nün Mucemu’l-Buldān adlı
eserinde rastlıyoruz. Yakut el-Hamevî’ye göre: “Kerhini Dakuk ile Erbil arasında yer alan güzel ve
sağlam bir kaledir”. Yakut’un Kerhini dediği bu kaleli şehrin bugünkü Kerkük olduğu tarihi belgelerle
kanıtlanmıştır.
Kerkük ve Kerhini isimleri arasındaki benzerliği ilk tesbit eden G. Hoffman’dır. İbn şeddan
Siret Salah ed-Din Eyyubî ve Sadreddin el-Hüseynî Tarih Beni Selçuk adlı eserlerinde şehri bu isimle
zikretmişlerdir . Yine hicrî 8. asırda el-el-Omarî Mesāliku’l-Ebsār adlı eserinde Kerkük’ten Kerhini diye
sözetmektedir. Dr. Mustafa Cavad bu konuda Şöyle diyor: “Biz Kerhini kasabasına Kerkük adının
verildiği dönemi araştırdık ve buloduk. Bu dönem Akkoyunlu Türkmen Devleti dönemidir. Bu devirde
Kerkük’te meydana gelen olayların kaydedildiği sicillerin bazılarında şehir (Kerkük), bazılarında da
kerhini şeklinde geçmektedir
Şehrin bu iki ismi yıllarca birbirleriyle rekabet ettiler, sonunda yeni ismi olan Kerkük, daha
eski olan Kerhini’ye galip gelerek yerini korumayı başardı.
Biz bu tebliğimizde Türkmenler’in damgalarını vurdukları, kendileriyle özdeşleştirdikler
bögelerin başında gelen Kerkük ve çevresindeki etkinliklerin ilk dönemlerine yani bu bölgeye
yerleştikleri M.1055-1258 yılları arasında tarihi ve klasik kaynaklara dayanarak ışık tutmaya
çalışacağız.
Kaynakların bu dönem hakkında verdikleri bilgileri bir araya getirerek bir bütün oluşturmaya
çalışırken bülgenin Türkmenleşmesi’nin nasıllığı sorusunda başlangıç itibariyle bir cevap sunacağım.
Türkmenler’in bu bölgedeki varlıkları 1055 yıllarının çok öncesine dayanır. Çünkü bu tarihten
önce de özellikle Şehrizor ve Kerkük’te Türkmenler’in varlığına şahit oluyoruz
Türkmenler daha sonraki yıllarda başta, Şehrizor ve Kerkük olmak üzere bölgenin hemen
hemen tamamına hakim olmuşlardır.İbnu’l-Esir bu konuda şöyle demektedir: “Selçuklu Sultanı
Berkyaruk ile kardeşi Mehmet arasında çıkan çatışmada Berkyaruk 433/1099 yılında Şehrizor’a
gelerek buradan topladığı Türkmenlerden büyük bir ordu teşkil ederek Hemedan (
) daki
kardeşinin üzerine yürür.
Büveyhoğulları döneminden önce de Türkler’in bu bölgelere akınları devam etti.
Muizuddevle’nin h.334’deki isyanından on sene önce, Beckem et-Türkmanî liderliğinde kalabalık bir
Türkmen topluluğu Irak’a girdi. Muhammed b. Raik bunları muhabbetle karşılayarak Vasıt şehrindeki
askerleri arasına katmıştır. Beckem’in yanında Tüzün, Yaruk, Muhammed Neyyal gibi emirler
bulunmaktaydı.
Page 3
Askerlerinin bir çoğu Türkmenler’den oluşan Muizuddevle’nin Bağdat’a girişiyle ilgili olarak
Mustafa Cevad şöyle demektedir: “Şüphe yok ki Muizuddevle kuvvetiyle Irak’a giren Türkmenler
burada kendilerinden önce yerleşmiş türkmenlerle karşılaştılar. Bunlardan bir kısmı topluma karışmış
, diğer bir kısmı ise asker olarak onlara katılmışlardı”
Burada ifade edilmesi gereken bir husus: Buveyhiler devrine kadar gelen Türkmenler’in
güney ve orta Irak’ta yerleşmeleri yanında kuzeyde Samarra, Musul, Kerkük, Erbil, vb. Stratejik önemi
olan şehirlerde yerleşmiş olmalarıdır. İbnu’l-Esir şöyle demektedir: “Muizuddevle’nin yanındaki
Türkler’e dayanması, onlara karşı elini açıp cömert olmaya ve onlara Basra ve Irak’ın orta bölgelerinde
ıktalar vermeye itmiştir”.Ayrıca onun şu kayıtları dşkkati çeker: “Bu dönemde Irak’a gelen Türkmen
dalgaları “Guz” olarak adlandırıldılar. Bunlar Mansur Göktaş liderliğinde Azerbaycan’dan geldiler.
Musul, Telafer ve Sincar bölgelerine yerleştiler”
Selçuklular devrine gelince tam olarak 1055 senesinde Tuğrul Bey komutasında Türkmenler
Irak’a girdiler. Dr. Mustafa Cevad şöyle demektedir: “Selçuklular devri Irak toplumu için en önemli
devirlerdendir. Birlerce guz Irak’a ferden ferda köleler yada bir kaç gurup olarak değil , hür,
müslüman, fatih ve idareci bir topluluk olarak girdiler. Burada mülkün sahibi gibi davrandılar. el-
Cezire, Şam ve Acem ülkeleri idareleri altına girdi. Bu durum Mardin’de ki “Benu Artuk”, Atabekiyye
el-Cebel Beyliği, Şiraz’da ki es-Sel Feriyye Beyliği, Musul’da ki Musul Atabeyliği, Erbil’de ki Zeyneddin
Küçük Beyliği, Ceben Hamreyn’de ki İvakiyye Beyliği, Kehini (Kerkük)’de ki Benu Kıpçak Beyliği Amid
(Diyarbakır)'da Kara Aslan Beyliği’nin kurulmasına yardım etmiştir.
Burada eklemek istediğimiz bir konuda Bayat kabilesinin Irak’a Selçuklular’la beraber
girdikleridir. Kuzey Irak’ı kendilerine mesken olarak seçmişlerdir. Bayatlar’ın Kerkük’e yerleşip burayı
vatan edinmeleride Selçuklular devrinde olmuştur.
?? ???????
ansiklopedisinde şöyle
denilmektedir: “Kerkük bölgesinde oturan Türkmenler’in çoğu aslen Bayat kabilesindendir”.
Güneyde Arap kardeşleri ile birlikte yaşayan Bayatlar o derece onlarla karışmıştırki onlar ana dillerini
untmuşlar ve kabile ismi dışında hiç bir bağlantıları kalmamıştır. Bunun yanında orta kuzey bölgesinde
yerleşmiş olanlar ana dillerini muhafaza etmiş, lakin bölgelerindeki halkların dillerinide
öğrenmişlerdir.
KERKÜK’TE KURULAN KIPÇAK BEYLİĞİ
Bilindiği gibi kaynaklar Selçuklu döneminde Şehrizor-Kerkük’te yaşayan boylardan hep
Türkmen olarak sözetmektedir. Türkmen oldukları kaynaklarcada teyit edilen Kıpçak ailesinin 1072
yıllarında Şehrizor-Kerkük bölgesinde kalabalık bir nüfusla yaşadıkları tesbit edilmiştir. Kaynaklar
Kıpçak Beyliği’nin tam olarak ne zaman kurulduiu hakkında kesin bir bilgi vermezler ancak bu beylik
içinde ki bir takım emirler hakkında bilgimiz vardır. Bunların ilki “Kıpçak b. Aslan Taş et-Türkmanî” dir.
Muhtemelen beyliği bu şahıs kurmuş olmalıdır ve beylik onun adını almıştır. Kıpçak Beyliği bölgede
1131’den 1139’a kadar olan dönemde hüküm sürmüştür.Arslan Taş şehrizor kalesini kendisine
merkez edinmiştir. Bu zat hakkında İbnu’l-Esir şöyle diyor: “Şehrizor ve çevresi (Kerkük ve etrafı)
Kıpçak b. Aslan Taş et-Türkmanî’nin elinde idi. Tebası ona bağlı idi. Melikleri koruyordu ve onlarda
ona yöneliyorlardı. Onun hükümetine onun gücü sebebiyle karşı çıkmıyorlardı. Etrafındaki insanların
sayısı arttı ve Türkmenler ona büyük bir destek verdiler.
Page 4
Kıpçak Beyliği bugünküKerkük ve Süleymaniye ‘de kalan Kerkük ve şehrizor bölgelerinde
bulunmaktaydı. Kıpçak Emirleri kılı Kerkük’te yazı ise şehrizorda geçiriyorlardı. Bu beylikle ilgili ilk
bilgimiz şöyledi. Selçuklu Sultanı Mesud kardeşi Mahmud’un ölümü üzerine (1130) tahta geçmek
üzere olan Melik Davud b. Mahmud ile karşı karşıya gelir.
Mesud bu savaşta Kıpçak Emiri Arslantaş’tan yardım istemiştir(1131) Mesud buradan 10 bin
atlı toplar ve Bağdat’a yönelir.Bağdad’ta yapılan svaşta Musul Atabeyi Zengi Abbasi Halifesine karşı
Mesud’u destekler. Bu durum Arslantaş ile Zengi’nin yakınlaşmasına sebeb olur. Ancak daha sonra
Zengi saf değiştirince işler karışır. Kıpçak Arslantaş ile Zengi karşı karşıya gelir.
Zengi Kerkük’ü Musul’a katmak amacıyla Arslantaş’a karşı Bir hareket başlatır ve Kerkük’e
(Kerhini) bir birlik gönderir. Bu birlik bölgeye gelerek biçok kale ve bölgeyi ele geçirir. Bu arada birçok
Musevi ve Hıristiyan Cemaatin mallarıda yağma edilir. Kıpçak Arslantaş yakalanmaktan
kurtulur.Bundan sonra İmadüddin ez-Zengi bu beyliğe ait bütün şehirleri ele geçirmek için 1139’da
asker yolladı. İki kuvvet “Derbend Bāzyān” denilen boğazda karşılaşırlar gerçekleşen şiddetli
çarpışmadan Kıpçak’ın askerleri yenilir. Beyliğin kaleleri teslim olamaya mecbur olana kadar kuşatılır.
Bundan sonra kıpçak İmadüddin Zengi’nin hakimiyetini kabul eder. Oğulları ve çocukları Atabeg
soyundan kişilerle akrabalık ilişkileri kurarlar. Böylece Emir Kıpçak ve kendisinden sonra gelen
çocukları 1203 yılına kadar Zengi ve selefinin ordularında hizmete devam ederler.
Musul Atabeyi’ne bağlanmasından sonra da bu bölgenin aynı adla yani “Kıpçak Diyarı”
şeklinde anılmasıda kaynaklarda belirtilmektedir.
Kıpçak ailesinin başına 1185 yılında Emir İzzuddin hasan geçer. İzzuddin tıpkı dedesi Kıpçak
Arslantaş gibi siyasi olaylardaki başarısıyla dikkatleri üzerüne çekmiştir. Emir İzzuddin kızı 1188 yılında
Tikrit valisi Fahruddin İsa’nın oğlu şemseddin ile evlenir. Yine İzzuddin’in bir kız kardeşide Selahaddin
Eyyubi’nin naibi Kuş-Toğdi ile evlidir.
İşte bütün bu akrabalıklar ve akrabalık bağları İzzuddin’in siyasi ilişkilerini ve otoritesini son
derece etkili hale getirir. Selahaddin Eyyubi 1189’da Kerkük (Kerhini) ve şehrizor bölgesine Naibi Kuş-
Toğdi et-Turkmani’ye gönderir. Bu atamada bölgedeki Kıpçak ailesinin nufuzunun hakim olması ayrıca
Emir İzzuddin’in naibi Kuş-Toğdi’nin kayınpederi olmasının payı büyük olmalıdır. Aynı yıl Kızılarslan ile
arası açılan Irak Selçuklu Sultanı III. Tuğrul Kıpçak oğlu İzzuddin Hasan’ın yanına gelir ve bundan
Selahaddin Eyyubi’ye bir mektup yazarak yardım ister. Ancak Eyyubi Haçlı ordularıyla meşgul olduğu
için Emir İzzuddin ile Kendi naibi Kuş-Toğdi’ye bir mektup yazarak Sultan III. Tuğrul’a yardımcı
olmalarını ister. Sultan III. Tuğrul bütün ümidini Kerkükte bulunan Kıpçak Oğlu İzzuddin’e
bağlamaktadır. Aralarındaki dostluğu ve güveni pekiştirmek amacıyla Tuğrul İzzuddin’in kız kardeşi ile
evlenir. Kaynaklar bu evlenme töreninin Kerhini (Kerkük)’de gerçekleştiğini kaydederler.
Sultan III. Tuğrul b. Aslan b. Tuğrul Selçukî kendisine katıldığında el-Kıpçakî Kerkük’te
bulunuyordu. Bu günlerde Halife en-Nasr’ın askerine katılmış ve İzzeddin Hasan Halife en-Nasr li-
Dinillah’tan onu bağışlaması için arzcı olmuştu. Halifede onu bağışlıyarak Kerkük’te kalıp işlerini
düzenlemesine izin vermişti. O bahara kadar orada kalacak İzzedin kıpçak’ın kızı ile evlenecektir.
Bundan sonra Kerkük’ten ayrılıp bir süreliğine Azarbaycan’a gitmiş, daha sonra Kerhinî’ye dönerek
Emir İzzeddin hasan ‘ın kalesine yerleşmiştir. Bundan Sonra Sultan Tuğrul onu terkederek ülkesi olan
Hemedan’a dönmüştür. Erbil Hakimi olan Muzafferuddin Gökbörü kendisine geçmesi için İzzeddin
Page 5
Kıpçakî’ye yönelmişve 1191’de onu ele geçirmiştir.Muzafferuddin Gökböri’nin bu hareketi Kıpçak
Beyliğinin işgali anlamına geliyordu.Bunun akabinde Halife en-Nasr li-Dinillah 587 h. ‘de Sultan
Selahaddin Eyyubi’ye bir mektup yazarak İzzedin Hasan’ın Muzafferuddin Gökbörü tarfından
yaklanmasını eleştirmiş ve Kerkük’te onun dışında birinin oturmasına razı olmadığını bildiren sert bir
mektup gçndermiştir.Kerkük (Kerhini) daha sonra Abbasi Halifesi Nasr li-Dinillah’ın yönetimine girer.
Biz bu olayı şöyle tesbit ettik:
Bu durumu ifade ettiğimiz gibi en-Nasr li-Dinillah’ın İzzeddin Hasan’ın serbest bırakılmasını
isteyerek, onun Felekuddin b. ElüMuzaffer, Ebu Haib gazş Beg b. Kıpçak et-Türkmani, Abdullah el-
Ayvakî gibi bir çok Emirini Halife’nin kendi hizmetine katmasında görmekteyiz.
Tarihci Tacuddin Ali b. El-Mesai, “er-Ravz en-Nadir (
) fi Ahbar el-İmam en-Nasr” isimli
kitabında “Feleküddin b. El-Muzaffer en-Nasr’ın Komutanlık ve binicilikte meşhur emirlerindendi
dendi. Güzel görünüşlü ve yaşayışlı bir kimse idi., mütevazi idi. 1255’te İmam en-Nasr öldüğünde
Feleküddin Gazi bey onun hizmetinde idi”.
Hicrî VI. asırda kerkük ve civarında tarih sahnesine çıkan ve bu bölgede kurulan ilk Türk
beyliği olan Kıpçaklar Kerkük Türkmen kimliğini bölgeye damgalayan bir unsur olmuştur. Elbette daha
öncede bölgede Türkler bulunmaktaydı. Bu beyliğin özelliği ve önemi ilk siyasi yapı olmasındandır.
Gökbörü tarfından ortadan kaldırılmasından sonrada Türkmenler varlıklarını Kerkük’te sürdürmüşler
ve yeni oluşumlara katılmak üzere güçlerini ve varlıklarını devam ettirmişlerdir.
MOĞOLLAR DEVRİ
Bu dönemdegerek Moğol ordusu içerisinde gerekse Moğollardan Kaçan Türkmen Irak’a girdi.
Bunların çoğunluğu Irak’ın Kuzeyini: özellikle Kerkük ve Şehrizor bölgesini vatan edindiler.
Bu bölgeye gelmedeki gayeleri hala Halife en-Nasr li-Dinillah’ın nüfuz bölgesi olan bu
bölgeye sığınmaktı. Aynı zamanda daha önce kendi soydaşlarının bulunduğu bölgeye Harezm
Türkmenleri gelmeye başlamışlardı.
Harezmşah Sultanı Calaluddin Mengüberti Huzistan’ı ele geçirmek için şeşder’i kuşatmış
ancak bunda muvaffak olamayınca Irak bölgesşne yönelmiş ve kendine bağlı birlikleri Irak’ın kuzey ve
orta bölgelerine özellikle Musul, Erbil, Kerkük ve Diyala’ya yerleştirmiştir. Sultan Celaluddin’in büyük
annesi ve Harezmşah Alauddin’in annesi “Terken (Türkan) Hatun” un bağlı olduğu “Yimek” boyu
Celaluddin’e bağlı bulunan boylardan birisi idi. Bayat aşiretinin bu boyun bir parçası olduğu ifade
edilmektedir. Harezmşah orudsu ile Irak’a giren Bayatlar daha önce Selçuklular devrinde bölgeye
gelmiş olan Bayatlar ile karşılaşmışlardı.
Mustafa Cevad bu konuda şöyle demektedir; “Celaluddin’le Irak’a gelen Türkmenler
kendilerinden önce bölgeye gelmiş olanların Araplarla karışıp, Arpça konuşan unsur haline geldiklerini
gördüler. Bu sebeble ne onlarla ne de Arapçayı iyi bilmemeleri sebebiyle bölgedeki Arap unsur ile
anlaşamıyarak kuzeyde Marin’de “Hamreyn” dağı bölgesine yöneldiler. Bugünkü Dakuk’a
vardıklarında Ivakıyye, Kıpçakıyye gibi Türkmen toplulukları ile karşılaştılar. Bu sırada bu topluluklar
hala dillerini koruyorlardı. Bu gelen guruplar adı geçen Türkmen birlikleri ile dil ve din birliği çatısı
altında birleştiler”.Burada ifade edilmesi gereken bir hususta bölgede bulunan Hırıstiyan
türkmenler’in Mooğollar devrinden kalan unsurdur. Nayman Aşiretinden Hülagü’nün
Page 6
yardımcılarından “Kinyoga” Hıristiyandı. Bu surada Moğol Ordusunda bulunan pek çok Türkmende
Hıristiyan olmuştur. Aynı zamanda Hülagü’nün hanımı “Dokuz Hatun “da Hıristiyandı. Denildiğine
göre Hülagü Abbasi Hilafetine karşı zalimane saldırılarını onun isteği ile yapmıştı.
Abbas el-Azzavi “Kara Ulus” boyuna bağlı bazı Türkmen kablelerinin bir kısmının Moğollardan
kaçarak Yada moğol Ordusu içinde Mendeli civarına yerleştirklerini belirtmiştir. Bu Kabilenin
Mensupları bu
gün
Kerkük,
Telafer bölgelerinde yaşamakta ve “Neftci”
olarak
bilinmektedirler.Bunlardan Bacalan, Tataran ve el-Celairiyyin kabileleri bulunmaktadır.
738 senesinde Hasan el-Celayirî bağdat’ı ele geçirerek Irak’ta Moğol hakimiyetine son
vermiştir. Burada Celairiyye Devletini kurarak oğlu “Akboğa”yı Emiru’l-Ümera olarak tayin etmiştir.
“KARA ULUS” KABİLESİ EMİRİ HASAN
Celairilerin Bağdattaki hakimiyeti Timur burayı 1383 senesinde istilasına kadar devam etti.
Mustafa Cevad şöyle demektedir: “Timur’un ordusu ile birlikte ona İranda katılan türkmen kabileleri
Irak’a girdiler. Bu kabilelerden es-Saruliyye bugünde aynı isimle bilinmekte ve Karatepe bçlgesinde
bulunmaktadır. Bu kabileden “eş-Şebek” aşireti ise Musul’da bulunmaktadır.
“Karakoyunlu” kabilesi Batı Türkistan’dan Azerbaycan ve Sşvas’a gelmiş, buradan sonra
Irak’ta yerleşmişlerdir. Bunların başındaki “Bayram Hoca” Sultan Üveys el-Calairî ile buluşmuş ve 1373
senesinde ona katılmıştır. Sultan Savaşlarında ondan yardım istemiştir.Sultan Üveys’in 776h. ‘de
ölümünden sonra Bayram Hoca memleketin işlerinin yürütücüsü olmuş 878’de Musul’u 4 aylık bir
kuşatma ile ele geçirmiş, daha sonra Sincar ve Teleferon’un idaresine geçmiştir.
Akkoyunlu kabilesi Moğollar devrinde Türkistandan göçüp Irak’a yerleşen türk birkliklerinden
bir tanesidir. Kök dedeleri “Bayındır b. Gün b. Oğuz” dır. Kara Osman b. Kutlu Bey ve Hasan Bey b. Ali
“Uzun Hasan” olarak tanınır. Uzun Hasan 874 senesinde oğlu Maksûd Bey vasıtasıyla Bağdat’ı ele
geçirmiştir. Akkoyunlu Devleti’nin hakimiyeti 914h. Senesinde Bağdat Şah İsmail Safevi tarafından ele
geçirilene kadar devam etmiştir. Mustafa Cevad şöyle demektedir; “Karakoyunlu ve Akkoyunlular
Irak’ın Kuzey ve Kuzeydoğusundaki halklarla daha önce gelen Türkmenler ve Kürtlerle karışmışlardır.
Bu gün herhangi bir kişi bunların akrabalığını ne isbat edebilir nede inkar edebilir. Çeşitli hareketleri
Irak Azerbaycan ve el-Cezşreyi ele geçirmelri için onlara fırsat vermiş ve buralardaki hakimiyet
süreleri buralardaki unsurlarla ve özellikle kendilerinden önceki Türkmenlerle karışmaları için yeterli
zaman vermiştir.
Konuyu bitirmeden burada bir noktaya daha işaret etmek istiyorum:
Moğollar 1230 yılında Erbil ve çevresine yöneldiklerinde karşılaştıkları pek çok Türkmen’i
katlettiler. Moğollar Kerhini (Kerkük) ve Dakuk çevresindeki diğer yerleşim bölgelerini ele geçirip geri
döndüler. İbnu’l-Esir şöyle demektedir; Moğollar Kerkük ve havalisinde hiç bir direnişle
karşılaşmadılar”. Bu sözü rededen Mustafa Cevad şöyle der; “Bu yılda (1231) Moğollar’ın Azerbaycan
ve Şehrizor bölgesine kadar geldikleri haberi yayılınca Halife Mustansır paralar bastırmış ve etraftan
çoğunluğunu Türkmenler’in oluşturduğu bir ordu hazırlatmış ve bu ordunun başına Katmeri getirip
saldırıya geçmiştir. Ordu önce Erbil Emiri Muzafferruddin Gökbörü üzerine yürümüş ve iki ordu
Page 7
Kerkük’te karşılaşmıştır. Receb ve Şaban aylarını geçiren Emir Katmer daha sonra Kerkük’e girerek bir
müddet burada istirahate çekilir.
1248 yılında Irak’ta Musul ve civarında yağmurlar neticesinde büyük bir sel oluşur. Aynı yıl
Kerkük ve Erbil kalelerinin bir kısmı yıkılır. Kerkük kalesinin çöküşü bölgenin svunmasında ciddi bir
tehdit oluştursada kale acilen tahkim adilerek tehlike bertaraf edilir.
1733 yılındaOsmanlı Sultanı Mahmud Irak’ı istilaya kalkışan Nadir Şah’ı durdurmak için veziri
Topal Osman Paşa komutasında bir orduyu Kerkük’e gönderir. Topal Osman Paşa idaresindeki
kuvvetler Kerkük’e girerek burayı üs olarak kullanır iki ordu Uzaym nehri kenarında karşılaşırlar. İlk
önceleri Osmanlı ordusu galip duruma geçer ve Topal Osman Paşa Kerkük’e gelerek burada istirahate
çekilir. 1735’te Nadir Şah bir kez daha Kerkük’e saldırır. Bu arada Osmanlı valisi Hüseyin Paşa ve
maiyetindeki ordu şehri terkedince, şehri savunma işi Kerkük haşkına düşer 3 gün 3 gece Nadir Şah
ordusuna direnen Kerkük halkı İran ordusunun yoğun top atışına fazla dayanamıyarak teslim
olurlar.Kerkük’ü teslim alan Nadir Şah Kerkük halkını cezalandırmak yoluna giderek halka eziyet eder.
Sonuç olarak, İslamî dönemde Kerkük’ü incelerken tarihi verilerden istifade ettik ve olaylar ve
tesbitlerde objektif olmaya özen gösterdik. Irak’taki varlıkları inkar edilmeye veya çok az olarak
gösterilmeye çalışılan Türkmenler’in Kerkük ve civarındaki faaliyetlerine temas ettik. Türkmenler
Kerkük’ü mesken tuttukları ilk günden itibaren buradaki diğer kardeşleri ile hep uyum içerisinde
yaşadılar ve dostça, kardeşçe ilişkiler içinde oldular. Tāki birileri içlerine nifak salana kadar.
Kerkük Irak’ın bir parçasıdır. Burada bulunan bütün halklarda onun bir parçasıdır. Buranın
kendine has bir olduğu söylemek Irak halkını bölmeye yönelik olacaktır. Ben Irak’ın bölünmesine yol
açacak ve hepimizin karşısında olacağı bir durumun kimsenin kabul etmeyeceğine inanıyorum.
KAYNAKÇA
KLASİK KAYNAKLAR:
1- İbnu’l-Esir, Ebu’l-Mehasin Ali b. Ebi’l-Kerem. el-Kāmil fi’t-Tarih (9 cilt)
2- ---------------, et-Tarih el-Bâhir fi ed-Devle el-Atabekiyye, (Tah. Abdulkadir Tuleyhan), Kahire
1967.
3- el-İsfahanî, Ebu Abdullah İmamuddin b. Muhammed, el-Feth el-Kasî fi el-Feth el-Kudsî,
Kahire 1324
4- el-Hüseynî, Sadruddin Ebu’l-Hasan Ali, Ahbār ed-Devle es-Selçukiyye, (Tah. Muhmmed
İkbâl), Lahor 1932.
5- İbn el-İmâd Ebu’l-Fellâh Abdulhayy, Şezerât ez-Zeheb fi Ahbār Men Zeheb, Kahire 1351(8
cilt)
Page 8
6- Ebu Şāme. Şıhabuddin Ebu Muhammed, er-Ravzateyn fi Ahbār ed-Devleteyn, Kahire 1287,
(2 cilt)
7- İbn Şeddad, Bahauddin el-Kadı, Siret Salah ed-Din el- Eyyubî
8- et-Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Tarih er-Rusul ve el-Mulûk, Kahire 1358, (8 cilt).
9-İbn el Fûtî, Abdurrezzak b. Ahmed, elHavadis el-Camia (Tah. Mustafa Cavad), Bağdat 1951.
10- ----------, Telhis Mecma el-Adâb fi Mucem el-Elkāb, (Tah. Mustafa),Dımaşk, 1965.
11- İbn el-Munkız, Müüeyyed ed-Devle Ebu Muzaffer, el-İtibar, (Tah. Philib Hitti), Brenston
1930
12- en-Nesevî, Muhammed b. Ahmed Şihabuddin, Siret es-Sultan Calaleddin Mengüberti,
(Tah. Hafız Ahmedî), Kahire 1953.
13- İbn Vasıl, Camaluddin Muhammed b. Salim, Muferric el-Kurûb, (Tah. Camaluddin Şeyyal),
Kahire 1953.
14- el Hamevî, Yakut Şihabuddin Ebu Abdullah, Mucemu’l-Buldan, 1866, (7 cilt)
15- el-Ömerî, ed-Durer el-Meknune fi Measir el-Madiye Min el-Kurûn
16- Reşiduddin Fazlullah b. Ebi’l-Hayr, Camiu’t-Tevārih, (terc. Mustafa Sadık), Dai İhya el-
Kutub el-Arabiyye, 1960.
17- el-Belāzûrî,Futûh el-Buldān
MODERN KAYNAKLAR:
18- Barthold, et-Türk fi Asya el-Vusta, (Terc. Ahmed Sait Süleyman), Kahire 1958.
19- el-Azzavî, Abbas, Tarihu’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn, Bağdat, 1956 (8 kısım)
20- ---------------------, Aşairu’l-Irak, Bağdat, 1956, (4 kısım)
21- Cavad. Mustafa, Delil Harita Bağdat el-Mufassal, Bağdat, 1958
22- -------------------, “Tarihu Kerkuk”, Mecelle Ehli’n-Neft, Beyrut 1954.
23- -------------------, “Makalāt”, Mecelletu’d-Delil, 1947.
24- Zabit, Şakir Sabir, Mûcez Tarh et-Türkmen fi’l-Irak, Matbaatu’l-Maarif, 1960.
25- ---------------------, Tarihu’s-Sadaka Beyne’l-Irak ve Türkiye, Bağdat 1970.
Page 9
26- Pamukçu, Ekrem , Baüdat’ta İlk Türkler, Ankara, 1991.
27- ----------------------, İslam Ansiklopedisi,
DİPNOTLAR
*Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
el-Belâzurî, Futuhu’l-Buldān, s.507.
Usûl Esmai’l-Mudun ve’l-Mevaki’ el-Irakiyye, Cemaluddin Bābān,Bağdat Baskısı,1989,
s.246.
Mecelle Ehl en-Neft, Beyrut,1954, s.40.
İbn el-Fûtî, Abdurrezzak Ahmed, Telhis Mecma el-Adāb fi Mucemi’l-Elkāb, (tah. Mustafa
Cevad), Dımaşk, 1965, 4/136
İbnu’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, 3/560
el-Mesudî, Muruc ez-Zeheb, 3/560
Mecelle ed-Delîl, 1966, s.5
Bkz. el-Kâmil fi’t-Tarih, 8/171
Bkz. a.g.e., 8/171, 10/136
Mecelle ed-Delîl, 1946, s.5
Şakir Sabir Zabit, Tarihu’s-Sadaka beyne’l-Irak ve’t-Türkiye, s.151
İbnu’l-Fûtî, a.g.e., s.301
el-Kāmil fi’t-Tarih, c.8, s. 368.
Et-Tarih li-Bāhir fi ed-Devle el-Atabekiyye (Tah. Abdulkadir Tuleyhāt), Kahire 1963, s.43
İbn Munkız İtibar (Tah. Philip Hittti) 1930, s.159
Bkz. el- Kâmil fi’t-Tarih, c.8, s. 768
İbn Vasıl, Müferricu’l-Kurub (Tah. Camaluddün Şeyyal), Kahire, 1953, c. 2, s. 171; bkz. Ebu
Şame, er-Ravzateyn fi Ahbar ed-Devleteyn, c. 1, s.60-64
Ebu Şame a.g.e., c. 2, s. 38
Bkz., İmadudin İsfehani, el-Feth el-Kasî, s. 352; Ebu Şame, a.g.e., c.1, s.129
Page 10
Bkz. el- İsfehanî, a.g.e., s.374; Reşudiddin Fazlullah, Camiu’t-Tevarih, Trc. Neşet Hindāvî,
Kahire 1960, s. 149; el-Hüseynî, Ahbaru’d-Devle es- Selçukiyye, (Tah. Muhammed İkbal) ,
Lahor, 1933, s.177 ve sonrası
Bkz. İbn Şeddad, Siret Salahaddin Eyyubî, s.156; Mustafa Cevad, “Kerkük fi’t-Tarih,
Mecelletü ehli’n-Neft, s.40, 1954
en-Nesevî, Siretu es-Sultan Calaluddin Mengüberti, (Tah. Hafız Hamdi), Kahire, s.25
Şakir Sabir Zabit, Mucez Tarih et-Türkman fi’l-Irak, bağdat, 1958, s.91-92
Meclletu’l-Delil , s.5, 1946
Bkz. Abbas el-Azzavî, Aşairu’l-Irak, c.2, Bağdat 1953, s.172
Bkz. Abbas el-Azzavî, Tarihu’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn, c.2, s. 23,27,83
Mecelletü’d-Delil,s.5, 1946: Bkz.el-Azzavi, Tarihu’l-Irak, 3,373
Bkz. el-Azzavî, Tarihu’l-Irak, 3, 179
Mecelletü’d-Delil, s.5, 1946
Mustafa Cevad, el-Havadis el-Camia, s.19 ve sonrası
Bkz. el-Omarî, ed-Durrei el-meknune fi Measir el-Maziyye min el-Kurûn