kıpçaklarda kültür ve medeniyet

kıpçaklar 4

harun6684 (harun bzkrt)

İKİNCİ BÖLÜM KIPÇAKLARDA KÜLTÜR VE MEDENİYET A-Kıpçakların Dili Kıpçaklarla Türkmenler uzun zaman beraber yaşamaları Kıpçakça ile Türkmencenin birbirine yaklaşmasına neden olmuştur. Genellike kuzey gurubuna giren Kıpçak lehçesi ile batı gurubuna giren Türkmencenin kendine ait özellikleri korumalarına rağmen eserlerde farklı lehçelere ait özellikler yan yana bulunmaktadır.1338 yılında Fransisken rahibi Pascal de Victoria;Kuman dilinin bütün orta Asyaya yayılan, Çine kadar her yerde anlaşılan ve Uygur harfleriyle yazılan bir dil olduğunu söyler.50 Kıpçak şivesi oğuzca ve hakanca arasında bir yer teşkil etmiştir.51 Kıpçakların ses yapısı Codex te geçen yazılış şekillerine göre sekiz sesli harf, kapalı e, uzun vokal bulunmaktadır. B-Kıpçak Türkçesiyle Yazılmış Eserler Kıpçak Türkçesiyle yazılmış metinler 14-17. y.y.lardan kalmadır ve üç ayrı bölgede kaleme alınmıştır.-Deşt-i Kıpçak bölgesinde kaleme alınan eserler, -Memluk bölgesinde kaleme alınan Kıpçakça eserler ve –Ermeni Kıpçakçasında Kırım civarında ele alınan eserler.52 Kıpçak Türkçesi ile çeşitli türlerde eserler kaleme alınmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: -Fıkıh kitapları; Kitab fil fıkh, Kitab fil fıkh bil lisan-i Türki, Şerhul Menar. -Atcılık ve Okculukla İlgili Kitaplar; Kitab fi Riyazatil Hayl, Münyetül Guzat, Baytaratul Vazıh, Edebi Eser;Gülistan Tercemesi. -Gramer kitapları; Bu alanda kaleme alınan eserler Mısırda,Suriyede ve Karadenizin kuzeyinde kaleme alınmıştır. En önemli eser CODEX CUMANİCUS tur.53 sözlük-metinler derlemesidir.El yazması özgün örnek İtalya-Venedik San Marko kütüphesinde, Biblioteca Divi Marci – Biblioteca Nazionale di S. Marco – Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / № 549 sayı ile saklanmaktadır. Birçok bilim adamına göre San Marco Kütüphanesi'ndeki elyazması, Alman ve İtalyan kitapları olarak ikiye ayrılmaktadır. Macar Türkolog Lajos Ligeti (1902-1987), kitabın birinci bölümünü Çevirmen kitabı (Interpretor's Book), ikinci bölümünü Misyoner kitabı olarak sınıflandırır.Latin harfleri ile yazılmış ve 81 sayfadan ibaret olan kitabın 13. yüzyıl ortalarından ve 14. yüzyıl ortalarına kadar Hristiyan misyoner ve tacirler tarafından yazıldığı düşünülmektedir. Kıtabin ilk 110 sayfası İtalyanlar, sonraki 52 sayfası ise Almanlar tarafından yazılmıştır.54 C-Kıpçaklarda aile yapısı Kıpçaklarda babaya ata deniliyordu. Anneye ise hala kullanımda olan ana deniliyordu. Erkek çocuğa oğul , kız a ise kız deniliyordu. Büyükbabaya öbüge, büyük anneye aba veya ebe deniliyordu. Ailenin en büyükleri kabul edilen öbüge ve ebe nin aile fertleri üzerinde büyük bir söz hakkı vardı. Kıpçaklarda düğünler ise günümüz Kıpçak düğünleriyle hemen hemen aynı özellikler taşır. Kıpçaklar kadına büyük önem vermişlerdir. Kadının toplumdaki yeri önemlidir. Erkeklerle eşittirler, hatta erkeklerden bile fazla değer verilmiştir. Tarihçilerin ortak görüşü Kıpçak kadınlarının çok güzel olduklarıdır. Bu güzelliklere aşık olanlar vesilesiyle edebi eserler’de doğmuştur. Günümüzde sarı gelin olarak bilinen türkü de bir Kıpçak kızına yazılmıştır. D-Kıpçaklarda örf ve adetler Kıpçaklar çok güzel şarkılar söylerlerdi. Musikiye büyük önem verirlerdi. Kahramanlık destanları söyler kımız içerlerdi.55Ruslar bile Kıpçaklardan destan öğrenmişlerdir. E-Kıpçaklarda sanat Kıpçaklarda sanat eserleri genellikle ev, çadır ve balballardan oluşur. Kıpçaklar evlerini taştan, kerpiçten ve keresteden yapmışlardır. F-Kıpçaklarda ekonomi Kıpçakların egemen oldukları alanlardan ticaret yollarının geçmesi ve önemli ticaret şehirlerine egmen olmaları Kıpçakları ticarette ilerletmiş ve ekonomik olarak zenginleştirmiştir. Ticaretten başka; ziraat, bahçecilik, çifçilik ve hayvancılıkla’da uğraşmışlardır. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KIPÇAKLARDA DİNİ HAYAT A-Türk dinleri arasında Kıpçakların yeri 1-Tanrı İnancı Kıpçaklar diğer Türk topluluklarında olduğu gibi tek Tanrı inancına sahiptirler. Türkler evrensel dinlerle karşılaştıklarında kendi tanrı inanışlarını girdikleri dindeki tanrılarla kolayca özdeşleştirmişlerdir. Bu anlayış onların tek tanrı inancına sahip olduklarının bir başka göstergesidir. 2-Kutsalları Diğer Türk topluluklarında olduğu gibi Kıpçaklarda da Gök Tanrı kutsaldır. Türeyiş efsaneleri ve onlardaki BOZKURT, geyik, ağaç, mağara,v.b motifler kutsal kabul edilmiştir.Ay ve güneş, yıldızlar, gezegenler, yer ve su ile alakalı kutsallar, Kıpçakların ve diğer Türklerin kutsalları arasındadır.Burada Kıpçakların totemistik inançlarını gösteren bir örnek verelim:Macarlar ve Kıpçaklar arasında vuku bulan bir savaşta Kıpçak beyi Bönek hucumdan evvel geceleyin kurt ulumasını taklit ederek, kurtlarında karşılıklı ulumasıyla savaşta kendisinin galip geleceğini söylemiştir.56 3-İbadetleri Kıpçaklarda ibadetler; ayin, tören ve bayramlar adı altında yapılırdı. Gök tanrıya toprak anaya kurbanlar kesildiği belirtilmektedir. Her yılın başında başbuğun karargahındaki tapınakta toplanıp ayinler düzenlendiği tarihi kaynaklarda mevcuttur. 4-Ölümle İlgili İnançları Eski Türklerde ve Kıpçaklarda ölüm ruhun bedeni kesin olarak terk etmesi olarak algılanırdı.Ölüm bir son değil yeni bir başlangıçtı onlar için. Ahiret inancına sahiptiler.Atları ve silahlarıyla beraber gömülürlerdi.Ölümden sonra matem tutarlardı.Ölünün ardından yemekler verilirdi.Kıpçaklar ölülerine büyük bir tepecik yaparlardı.Tepeciğin üzerine insan heykeli(balbal) dikerlerdi.Heykelin yüzü doğuya bakardı. B-Kıpçaklar ve İslamiyet Kıpçakların İslamla tanışması ticaretle birlikte İslam dininin güney ve doğudan Deşt-i Kıpçağa nufusuyla başlamıştır.12.y.y.da başlayıp 13 ve 14 y.y.larda devam eden Ahmet Yesevinin halifelerinin Deşt-i Kıpçaktaki çabalarıyla İslam Kıpçaklar arasında yayılmaya başlamıştır. Diğer Türk devletlerinde olduğu gibi Kıpçaklarda da devlet başkanının Müslüman olmasıyla halkın Müslüman olmasını görüyoruz. Halkının çoğunu Kıpçakların oluşturduğu Altınordu devletinde Berke han’ın Müslüman olmasıyla Müslümanlık Kıpçaklar arasında hızlanarak yayılmıştır.Kıpçakların arasına İslamın yayılmasıyla Deşt-i Kıpçak ta, Balkanlarda, Kafkaslarda Kıpçaklar tarafından İslam yayılmış ve buralarda Müslüman nüfus günümüze kadar ulaşmıştır. C-Kıpçaklar ve Hıristiyanlık Hıritiyan olan Kıpçaklar Kafkaslarda, Karedenizin Kuzeyinde ve Balkanlarda yaşamışlardır.11.y.y ın sonlarında Kafkaslarda hıritiyanlığı kabul eden Kıpçaklara rastlanır. Gürcü kralı 2.Davit daha aralarında yeni yayılan Kıpçaklarla iyi ilişkiler kurarak onları Gürcistana davet etmiştir bu davet neticesinde Gürcistana çok sayıda Kıpçak gelmiştir. Bu Hıristiyan Kıpçaklardan Davit bir ordu kurarak Erzurum Otluya kadar ilerlemiş ve buralara Kıpçakları yerleştirmiştir. Buralardaki Hıristiyan Kıpçaklar Atabeg beyliği altında Osmanlının Kafkas ellerini fethine kadar devam etmiştir. Osmanlı bölgeyi ferhedince Hıristiyan olan Atabeg Müslüman olmuştur.Günümüzde Gürcistan ve Ermenistan’da hala Hıristiyan Kıpçakların varlığı devam etmektedir.57 Karadenizin Kuzeyinde Kıpçaklar Hıritiyanlıkla 11.y.y.ın ikinci yarısında tanışmışlardır.Bu bölgede Rusların Kıpçakları Hıristiyanlaştırmak için yoğun çaba harcadığını görmekteyiz.Ruslar her yola başvurarak buradaki Türkleri Hıristiyan yapmak istemiş bunu bazen’de başarmıştır.Kırım çevresinde bulunan Kıpçaklara Avrupalı Hıristiyan misyonerlerde kanca atmışlar ve bazı Kıpçakları Hıristiyanlaştırmışlardır.Balkanlarda ise Romanya, Bulgaistan ve Macaristan topraklarında Hıristiyan Kıpçaklar var olmuştur.Bu bölgelerde Hıristiyanlığı kabul eden Kıpçaklar özlerini kaybetmişler ve çoğu Slavlaşmıştır. D-Kıpçaklar ve Yahudilik 11.y.y.ın ilk yıllarında Hazar ülkesine gelen Kıpçaklar Hazar ülkesindeki Hazarları eritip Kıpçaklaştırmışlardır. Hazarlar ile karışmadan Kıpçaklar arasına Karai misyonerleri girerek Yahudiliği yaymışlardır. Yahudiliği seçen bu topluğa Karaylar diyoruz. Karaylar 1770 li yıllara kadar Kırımda yaşamışlardır. Bu tarihte Rus işgaline uğrayan Kırımda artan Rus baskılarına dayanamayan Karayların bir kısmı İstanbula göç etmişlerdir.Birinci Dünya savaşından sonra Kırımlı Karayların bir kısmı Avrupa ülkelerine göç etmiştir.1917 li yıllarda Kominist yönetimin Rusyada etkin olmasıyla Karay Türklerine’de büyük baskılar yapılmış ve Sibiryaya sürgüne gönderilmişlerdir.Sürgüne gönderilmekten kurtulanlar Avrupa ve Amerika’ya kaçmıştır. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KIPÇAKLARA AİT FOTOĞRAFLAR -Kıpçakların Yayılma Alanı M.s. 1200 -Kırım ve Çevresinde Kıpçaklar -İgor’un Kıpçaklara karşı yenilgisi.. -Codex - Cumanicus -Baytan- Çabhan Bölgesindeki Kıpçak Mezarları Ukrayna'da Bulunmuş Kıpçaklardan Kalan Balballar KAYNAKÇA BERKOK İsmail, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958 RASONYI Laslo., Dünya Tarihinde Türklük, İdeal Matbaa, 1942 SÜMER Faruk, Oğuzlar, (Türkmenler), Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Türk dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999 GÜRÜN Kamuran, Türkler ve türk devletleri tarihi, bilgi yayınevi, 1984 TÜRKLER ANSİKLOPEDİSİ, Editörler:hasan celal güzel, kemal çiçek, salim koca, yeni Türkiye yayınları -kıpçak hanlığı, bolat kumekov, çev. Aydos şalbayev -kuman/kıpçaklar, mutafa safran, -gürcistan Kıpçakları, guılı alasanıa, ÖZTUNA Yılmaz, başlangıcından günümüze kadar BÜYÜK TÜRKİYE TARİHİ, 1.cilt, ötüken yayınevi, İstanbul, 1983 TOGAN A.Zeki Velidi, umumi türk tarihine giriş, cilt 1, İstanbul üniversitesi edebiyat fakultesi yayınları no 1534, İstanbul, 1970 TARİHTE TÜRK DEVLETLERİ ANSİKLOPEDİSİ C.1, Ankara üniversitesi rektörlüğü yayınları, Ankara, 1987, -kuman/kıpçaklar, Mustafa safran TÜRK TARİHİ VE KÜLTÜRÜ, Editör:cemil öztürk, pagem yayıncılık, Peçenek-uzlar ve kumanlar, Hüseyin solmaz ORTAYLI İlber, tarihin sınırlarına yolculuk, timaş yayınları, İstanbul, 2007 T.Diyanet Vakfı ansklopedisi, kıpçaklar maddesi Ana britanica Kıpçakça ve kıpçaklar maddesi, 13. cilt GÖKBEL Ahmet, Kıpçak Türkleri, ötüken yayınları, İstanbul, 2000 ADJİ Murat, kaybolan Milet deşti Kıpçak ve medeniyeti, çev. ZEYREK Yunus, ahıska araştırmaları AGARA İbrahim ROUX Jauan paul, Web adresleri http://www.gamarcoba.somee.com/Forum.asp?forum=oku&msgid=72&yenilik=4&alfom=&alfomad=, 20.12.2007 http://www.gozlemci.net/2880-kumanlar.html, 20.12.2007 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=167, 20.12.2007 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=148 http://tr.wikipedia.org/wiki/Codex_Cumanicus, 20.12.2007 http://www.ozturkler.com/data/0001/0001_14.htm, 20.12.2007 http://www.turan.tc/turktar/pecenek/.. 20.12.2007 http://www.dikab/ okuyoruz.biz., 20.12.2007 1 Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi, s.258 2http://www.gamarcoba.somee.com/Forum.asp?forum=oku&msgid=72&yenilik=4&alfom=&alfomad=, (Prof. Fahrettin Kırzıoğlu, Kıpçaklar, S.5) 3 L. Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.126 4Ahmet Gökbel, Kıpçak Türkleri, s.30 5 İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, s.204 6 A.Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, c1, s.159 7 İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, s.204 8 A.Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, c1, s.163 9 Türkler Ansiklopedisi, c2, Bolat Kumekov, Kıpçak Hanlığı, s.783 10 T.D.V.İslam Ansiklopedisi. Kıpçaklar mad. S.420 11 Ahmet Gökbel, Kıpçak Türkleri, s.128 12 Oğuzlar, Faruk Sümer, s.85 13 Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi, s.259; İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, s.204; L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.127 14 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.127 15 Mustafa Safran, Tarihte Türk Devletleri, s.273, A.Gökbel , Kıpçak Türkleri, s.129 16 A.Gökbel, Kıpçak Türkleri, s.130 17 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.227 18 TÜRKLER Ansiklopedisi, Gürcistan Kıpçakları,Guılı Alasanıa, c2, s.794 19http://www.gamarcoba.somee.com/Forum.asp?forum=oku&msgid=72&yenilik=4&alfom=&alfomad=,bu sitedeki bilgilere göre; Nikoloz Berdzenişvili, Simon Canaşia, İvane Cavahişvili Gürcüstan Tarihi, , s.141 20 TÜRKLER Ansiklopedisi, Gürcistan Kıpçakları,Guılı Alasanıa, c2, s.795;Kamuran gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.261 21 Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi 1, s.376-381 22 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.225; L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.142 23 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.225 24 http://www.ozturkler.com/data/0001/0001_14_03_3.htm, 20.12.2007 25 http://www.ozturkler.com/data/0001/0001_14_03_3.htm, 20.12.2007 26 http://www.turan.tc/turktar/pecenek/.. 20.12.2007 27 http://www.ozturkler.com/data/0001/0001_14_03_2.htm, 20.12.2007 28 A.Gökbel, Kıpçak Türkleri,s.151 29 A.Gökbel, Kıpçak Türkleri, s.152 30 A.Gökbel, Kıpçak Türkleri, s.154 31 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.225; L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.142 32 Z.Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine giriş, s.310-312 33 İlber Ortaylı, Tarihin Sınırlarına Yolculuk, s.97 34 L Rasonyı,Dünya Tarihte Türklük, s.133, 35 Ahmet Gökbel,Kıpçak Türkleri,s.43 dipnotuna göre Artamanov,s.520; Togan,’Hazarlar’, İA,(MEB),5,S.402 36 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.128-129 37 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.133 38 Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.262 39 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.134 40http://www.gamarcoba.somee.com/Forum.asp?forum=oku&msgid=72&yenilik=4&alfom=&alfomad=, 20.12.2007; TÜRKLER Ansiklopedisi, Gürcistan Kıpçakları,Guılı Alasanıa, c2, s.793 41 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=167 ,20.12.2007,bu sitedeki bilgilere göre bkz: Gülnisa AYNAKULOVA,BELLETEN Dergisi, 256, Cilt: LXIX - Sayı: 256 - Yıl: 2005 Aralık 42http://www.gamarcoba.somee.com/Forum.asp?forum=oku&msgid=72&yenilik=4&alfom=&alfomad=, bu web sitesindeki bilgilere göre; (Gürcüstan Tarihi, Nikoloz Berdzenişvili, Simon Canaşia, İvane Cavahişvili, s.150, Sorun yayınları) 43 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.229; Kamuran gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.263 44 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.136-137 45 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.225; Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.266; L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.138 46TÜRKLER Ansiklopedisi, Kuman/Kıpçaklar,Mustafa Safran, c2. s.791 54 nolu dipnota göre: İ.Kafesoğlu;Türk Milli Kültürü, s.184; L.Rasonyı, Tarihte Türklük, s.151; Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.265 47 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.225 48 TÜRKLER Ansiklopedisi, Kuman/Kıpçaklar,Mustafa Safran, c2, s.791 49 Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.266 50 Büyük Türkiye Tarihi, Yılmaz Öztuna, c1, s.226 51 A.Zeki Velidi Ttogan, Umumi Türk Tarihine Giriş, c1, s.165 52 Ana Brtanica, c.13, s.256, Kıpçakça maddesi; T.D.vakfı İslam Aansiklopedisi Kıpçaklar mad. S.422-423 53 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.142 54 http://tr.wikipedia.org/wiki/Codex_Cumanicus, ve bu web adresindeki dipnota göre; Yabancılara Türkçe Öğretiminin Tarihsel Gelişimi, Yard.Doç.Dr. Nesrin BAYRAKTAR - 1. Uluslarasi Çanakkale Dil Öğretim Sempozyumu, 22 - 25 Haziran 2002 Çanakkale, Türkiye; Kamuran Gürün, Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,s.267 55 A.Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, c1, s.164 56 L.Rasonyı, Dünya Tarihinde Türklük, s.129 57 Ahmet Gökbel, Kıpçak Türkleri, s.312

Kategori: Toplum Kültür - Sanat